«Και τώρα ένα ντουέτο: Ο Μίκης με τη μαμά του!» ακούγεται με υπερηφάνεια να αναγγέλλει ο πατέρας του συνθέτη, Γιώργης Θεοδωράκης.
Ο γιος του, ο Μίκης, παίζει στο πιάνο σιγοτραγουδώντας τους στίχους του Μάνου Ελευθερίου, με τη μητέρα του να τον συνοδεύει: «Το παλικάρι έχει καημό κι εγώ στα μάτια το κοιτώ…» Το μητρικό γελάκι ευχαρίστησης ακούγεται αχνά στο τέλος, πριν συνεχίσουν στο επόμενο.
«Πάμε!» δίνει το πρόσταγμα ο συνθέτης και ο ήχος των πλήκτρων στο πιάνο δίνει τον ρυθμό στην κυρία Ασπα, που δείχνει να απολαμβάνει τη στιγμή. «Μια νυχτερίδα στη σκεπή/ φυλάει το σπιτικό μου/ ποιος άραγε θα σου το πει/ να μάθεις τον καημό μου…» Οσο φθαρμένος κι αν ακούγεται ο ήχος από το βάρος τόσων δεκαετιών, η στιγμή είναι συγκινητική. Πολύ περισσότερο που σώζονται ελάχιστες ηχογραφήσεις-ντοκουμέντα με την οικογένεια του Θεοδωράκη. Δεν είναι μόνο ένας μεγάλος συνθέτης που τραγουδά, αλλά και ένας γιος με τη μητέρα του. Αλλωστε, είχε πάντα αδυναμία στην οικογένειά του. Στον πατέρα του και στην πατριωτική του στάση, που ήταν πρότυπο για εκείνον. Οπως είχε γράψει, του είχε σώσει τη ζωή «όχι μία ή δύο, αλλά δεκάδες φορές, αφού κάθε στιγμή που βρισκόμουν στο χείλος του θανάτου, η σκέψη μου πήγαινε σε κείνον και μια μυστηριακή δύναμη τον έφερνε κοντά μου ως Φύλακα Αγγελο για να με σώσει…»
«Ζούσα γι’ αυτόν»
Οταν τον έχασε, ένιωσε σαν να «έφυγε από μέσα μου το πιο πολύτιμο κομμάτι της ζωής μου, που ως φαίνεται μονάχα αυτός μπορούσε να μου το προσφέρει, και τότε κατάλαβα ότι ζούσα μόνο γι’ αυτόν…» Αυτό έγραψε το 2012 σε επιστολή του στην Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, η οποία αξιοποίησε το ημερολόγιο «Από την εποποιίαν του 1912. Πολεμικαί σελίδες» του πατέρα του, Γεώργιου Μ. Θεοδωράκη. Αδυναμία είχε και στη μητέρα του και βέβαια στον αδελφό του, Γιάννη.
Στις ελάχιστες ηχογραφήσεις που σώζονται με τον Θεοδωράκη και την οικογένειά του φαίνεται η αδυναμία που είχε ο συνθέτης στους γονείς του και στον αδελφό του.
Το τρυφερό ηχητικό ντοκουμέντο προέρχεται από το πολύτιμο και εντυπωσιακό σε όγκο αρχείο του συνθέτη, το οποίο από το 1997 παραχώρησε ο ίδιος στη Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής». Η ηχογράφηση μου θύμισε μια κουβέντα μας τον Μάιο του 2013, στην πρόβα της παράστασης «Ποιος τη ζωή μου…» στο θέατρο Badminton που επί τρεις ώρες παρακολούθησε ακούραστα.
Βλέποντας την πρόβα και τον τρόπο που διόρθωνε μικρές λεπτομέρειες ή επιβράβευε τους συντελεστές σε ό,τι είχε σχέση με τους γονείς του, ρώτησα αν αυτό ήταν ένας λογαριασμός που έκλεινε. «Εάν γινόταν κάποιο θαύμα και μπορούσα να ζήσω δέκα λεπτά της ώρας στο παρελθόν, θα διάλεγα ένα γεύμα γύρω από το τραπέζι, στον Πύργο το 1939 ή στην Τρίπολη το 1942, με τη μητέρα, τον πατέρα και τον αδελφό μου να τραγουδάμε όλοι μαζί το καινούργιο μου τραγούδι», απάντησε.
«Ο γαλαξίας μου»
Ενας χρόνος συμπληρώνεται στις 2 Σεπτεμβρίου από τον θάνατο του Μίκη Θεοδωράκη και το αρχείο του στη Μουσική Βιβλιοθήκη του Μεγάρου Μουσικής είναι γεμάτο ντοκουμέντα, μαρτυρίες από προσωπικές και οικογενειακές στιγμές, μουσικές, πολιτικές, κοινωνικές, μέρος των οποίων είδαν από κοντά 3.500 και πλέον επισκέπτες στην έκθεση «Ο γαλαξίας μου», την οποία μπορεί κάποιος να επισκεφθεί τώρα μέσα από την ιστοσελίδα της Μουσικής Βιβλιοθήκης (www.mmb.org.gr). Πρόκειται για μια πολύτιμη εικονική περιήγηση στον κόσμο του Μίκη Θεοδωράκη, που αποθησαυρίζει συγχρόνως μια Ελλάδα με τα βαθύτερα τραύματά της αλλά και τα μεγαλύτερα θαύματά της.
Ενα από τα συγκινητικά γράμματα που έστειλε ο ίδιος ο συνθέτης στους γονείς του στις 28 Οκτωβρίου του 1969 από τον Ωρωπό σώζεται σε ηχητικό ντοκουμέντο που διαβάζει ο πατέρας του, Γιώργης Θεοδωράκης. «Αγαπημένοι μου γονείς. Ευχαριστώ για το σημερινό σας δέμα και προπαντός για τη σημερινή σας επίσκεψη. Είναι αλήθεια ότι βρισκόμαστε λίγο μακριά, όμως βρισκόμαστε, κι αυτό είναι το σπουδαίο. Μη στεναχωριέστε για μένα γιατί όπως είναι γνωστό είμαι ο πιο ευτυχισμένος, ίσως, άνθρωπος που ζει σήμερα σε αυτή τη χώρα. Βλέπω τον ουρανό, τη θάλασσα κι έχω στενές σχέσεις με τη μουσική. Τι άλλο θέλω; Στην Ικαρία έβλεπα τα βουνά και τα έλατα κι εκεί ήμουν ευτυχισμένος. Εγραψα πολλή μουσική. Κι εδώ θα γράφω ασφαλώς ακόμα περισσότερη. Αυτό για μένα είναι το παν. Επομένως δεν θέλω στεναχώριες. (…) Το κλίμα εδώ μου προκαλεί κάπου κάπου πονοκεφάλους. Ομως η νοβαλτίνη με ανακουφίζει. Ευτυχώς έχω μπόλικα φάρμακα μαζί. Παρότι δεν έχω καθόλου όρεξη, εντούτοις προσπαθώ να διαιτώμαι καλώς. Κινούμαι και αναπαύομαι φυσιολογικώς. Συγχρόνως οργανώνω σιγά σιγά τη ζωή μου. Πλάι στο θάλαμό μου βρίσκεται το ντους καθώς και το ηλεκτρικό πλυντήριο. Μόλις μαζέψω αρκετά ρούχα θα κάνω μπουγάδα. Για το ντους μου είναι απαραίτητο ένα μπουρνούζι καθώς κι ένα κοντό χακί πανταλόνι. Ξέχασα να πάρω το βουρτσάκι των νυχιών. Θα ήθελα επίσης να μου στείλετε αντίγραφα από τα λαϊκά τραγούδια του Ελευθερίου. Στίχους καθώς και τις ποιητικές ανθολογίες. Γενικά ποίηση. (…) Φιλήστε μου τη Μυρτώ, το Γιαννάκη, τη Νίτσα και τα εγγονάκια σας. Ζω με τη σκέψη σας και οραματίζομαι τις ηλιόλουστες μέρες που θα είμαστε και πάλι όλοι μαζί. Σας φιλώ με σεβασμό και αγάπη, ο γιος σας Μίκης».
«Στον Ωρωπό ήλθα 27 φορές για να σε συναντήσω μια μόνο φορά»
Οσοι εργάστηκαν για την έκθεση «Ο Γαλαξίας μου» –Στεφανία Μεράκου, Βάλια Βράκα, Ερατώ Κουτσουδάκη, Αλέξανδρος Χαρκιολάκης– επισημαίνουν την τεράστια αφοσίωση που δείχνει ο Γιώργης Μ. Θεοδωράκης στον γιο του. Είναι ενδεικτικό ότι αρχειοθετούσε από τα μαθητικά χρόνια του Μίκη κριτικές και αποκόμματα εφημερίδων τα οποία κολλούσε σε λευκές σελίδες. Στις 28 Ιουνίου του 1970 ο πατέρας του γράφει στον δερματόδετο τόμο με τα αποκόμματα εφημερίδων για την περίοδο φυλάκισης του γιου του στο στρατόπεδο του Ωρωπού: «Αγαπημένε μου Μίκη. Στον Ωρωπό ήλθα 27 φορές και διάνυσα 2.700 χιλιόμετρα για να σε συναντήσω μια μόνο φορά. Τις υπόλοιπες σε έβλεπα σαν μια σκιά από απόσταση 300 μέτρων. Ο Ωρωπός υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες δοκιμασίες της ζωής μου. Να όμως που ήλθε η ικανοποίηση. Σήμερον διευθύνεις συναυλίαν στο Λονδίνον στο μεγαλύτερο θέατρο του Κόσμου με τη μεγαλύτερη Συμφωνική Ορχήστρα του Κόσμου. (…) Ευχαριστώ τον Θεόν και αναφωνώ “Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα”. Σε Φιλώ ο πατέρας σου».
Στις 23 Μαΐου 1973 επιχειρεί έναν απολογισμό της συλλογής των αποκομμάτων Τύπου. «Σήμερον συμπληρώθηκαν 11 τόμοι του βιβλίου σου από την ημέρα της αφίξεώς σου στο Παρίσι στις 13 Απριλίου 1970».
«Σας έχω απόλυτη εμπιστοσύνη» είχε πει ο Μίκης Θεοδωράκης όταν στο στήσιμο της έκθεσης ρωτήθηκε από τη διευθύντρια της Μουσικής Βιβλιοθήκης αν θέλει κάτι να αναδειχθεί. «Αν δείξετε παρτιτούρες να μην περιοριστείτε μόνο στο εξώφυλλο ή στην πρώτη σελίδα. Πρέπει να φανεί ότι για να γραφτεί ένα χειρόγραφο ενός μεγάλου έργου ή συμφωνικού έργου, απαιτείται πολλή δουλειά».
Οι εντυπώσεις του κοινού στο βιβλίο των επισκεπτών συγκινούν τη Στεφανία Μεράκου, όπως και το ενδιαφέρον πολλών σχολείων που επισκέφθηκαν την έκθεση ακόμη και υπό δύσκολες συνθήκες λόγω της πανδημίας. Τώρα ο ψηφιακός επισκέπτης μπορεί να ανακαλύψει τον κορυφαίο συνθέτη μέσα από δικά του λόγια, κείμενα, σημειώσεις, συνεντεύξεις. Τα χειρόγραφά του ήταν πάντα τακτοποιημένα στο γραφείο του, οι σημειώσεις, τα ξυσμένα μολύβια. Ολα σώζονται μαζί με οικογενειακές φωτογραφίες, αναμνηστικά, δώρα, ένα κουτί πούρων από τον Φιντέλ Κάστρο και την υπογραφή του Κωνσταντίνου Γλύξμπουρκ σε μια γωνιά – έτυχε να είναι στην ελληνική πρεσβεία όταν έφτασε το δώρο. Ακόμη και η προσωπική τους αλληλογραφία με τη Μυρτώ από τη δεκαετία του ’40 σώζεται. Είναι όμως το μοναδικό κομμάτι του αρχείου που δεν είναι προσβάσιμο όσο ζει η σύζυγός του, σύμφωνα με την επιθυμία του.
«Η πιο χαρούμενη στιγμή της ζωής μου ήταν όταν γεννήθηκε η κόρη μου. Η πιο δυσάρεστη όταν έχασα τον πατέρα μου» είναι τα λόγια του. Μυρτώ, Μαργαρίτα, Γιώργος η οικογένειά του. Μίκης, Αγγελος, Στέφανος, Αλέξανδρος, Μυρτώ τα εγγόνια. «Αυτή είναι η μικρή μου οικογένεια και τα ζωντανά ίχνη που αφήνουμε στον χρόνο, ύστερα από το πρώτο μας ραντεβού στου Φιλοπάππου τον Ιούλιο του 1944 και από ένα ταξίδι μιας ζωής που μπροστά του τα πάθη του Οδυσσέα φαντάζουν παιχνιδάκι».