Συμπληρώθηκαν φέτος εκατό χρόνια μιας ακόμη επετείου που είναι ελάχιστα γνωστή στο ελληνικό κοινό. Τον Οκτώβριο του 1922 ο Αμερικανός Τ. Σ. Ελιοτ δημοσίευσε το σημαντικό ποιητικό του έργο «Η Ερημη Χώρα» (The Waste Land) που έφερε τον λυρικό λόγο στη σύγχρονη εποχή.
Ο Ελιοτ εγκαταστάθηκε νέος στην Αγγλία και έλαβε την υπηκοότητα και το κυρίαρχό της θρήσκευμα. Υπήρξε ένας συντηρητικός διανοούμενος που αναζήτησε τις ιστορικές καταβολές του ευρωπαϊκού πολιτισμού και μελέτησε όσο λίγοι την ανθρωπολογική βάση του έντεχνου λόγου. «Η Ερημη Χώρα» πενθεί τις ηθικές και πολιτισμικές απώλειες που προκάλεσε στην Ευρώπη ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο δημιουργός της θα εκκινήσει από την αναζήτηση νοήματος στη δική του άχαρη ζωή εκείνης της εποχής. Ο Αμερικανός ποιητής Εζρα Πάουντ απάλλαξε το αρχικό γύμνασμα του Ελιοτ από πολλές προσωπικές αναφορές, αποδίδοντάς του έτσι ευρύτερο περιεχόμενο, με απήχηση στο μεγάλο κοινό. Ο Ελιοτ αναγνώρισε τη συνδρομή του και τον αποκάλεσε, σε αφιέρωση, «ο καλύτερος τεχνίτης».
Το υπέροχο ανθρωπολογικό γύμνασμα του Φρέιζερ, «Το χρυσό κλαδί», προσέφερε στον Ελιοτ πληθώρα από αναφορές στις αρχαίες δοξασίες, τον έρωτα και τον θάνατο. Ομως στην «Ερημη Χώρα» ο θάνατος είναι χωρίς ανάσταση, και η ανανέωση της φύσης δεν έχει απήχηση στην ασχήμια των αστικών κέντρων.
Ο μύθος του άγιου δισκοπότηρου που η αναζήτησή του από τους ιππότες της στρογγυλής τράπεζας συμβολίζει την αγωνία για τη σωτηρία της ψυχής, συνδέεται με τον φύλακα του σκεύους, τον βασιλιά ψαρά και τη χαμένη του γονιμότητα.
Το έργο αρχίζει με έμφοβη υποδοχή του Απρίλη από τους ανθρώπους και την προτίμησή τους για τον νεκρό χειμώνα «που μας κρατούσε ζεστούς, διατηρώντας λίγη ζωή με τα στεγνά του ριζώματα. Η Ανοιξη αναστάτωσε τους νεκρούς ταράζοντας τη μνήμη και την επιθυμία».
Καθώς ο ποιητής βίωνε έναν προβληματικό γάμο, η σεξουαλική πράξη απέκτησε γι’ αυτόν τη θλίψη της στειρότητας και την προσμονή της αναγέννησης. Εξίσου δισήμαντη είναι η έννοια του νερού, ως σωτηρία για τους διψασμένους και απειλή για τους θαλασσινούς. Ο Φλήβας από τη Φοινίκη, που αυτοκτονεί για να κερδίσει την αιώνια ζωή, καταλήγει στον βυθό όπου «τα ρεύματα κινούν τα κόκαλά του με ψιθύρους». Εδώ ο Ελιοτ θυμάται τα λόγια του Σαίξπηρ στην «Τρικυμία».
Ο φόβος του θανάτου αποτελεί μόνιμο μοτίβο του έργου. Η ελπίδα της ζωής επανεμφανίζεται στους Εμμαούς, όπου η μυστηριώδης μορφή με την κουκούλα που συντροφεύει τους μαθητές του Ιησού είναι ο ίδιος ο Ιησούς. Ο αθέατος στους ανθρώπους Θεός είναι για τον ποιητή η μόνη ελπίδα της ανθρωπότητας.
Το τέλος του έργου δεν υπόσχεται τη σωτηρία,αλλά επιβεβαιώνει την πτώση της πίστης στον σύγχρονο άνθρωπο.
Η ανάκληση των μεγάλων κλασικών οδηγεί τη γραφίδα του ποιητή να επαναλάβει τη ρήση του Δάντη: «Τόσοι πολλοί, δεν είχα φανταστεί ότι ο θάνατος είχε ξεκάνει τόσους πολλούς». Ο Ελιοτ εδώ δεν λογαριάζει τους νεκρούς στον Αδη, αλλά τους ζωντανούς νεκρούς που διαβαίνουν τη γέφυρα του Λονδίνου σε μια ζωή χωρίς νόημα. Οι πάμπολλες παραπομπές μέσα στο δυσνόητο αυτό πόνημα διευκολύνουν τον αναγνώστη να παρακολουθήσει τις φιλολογικές εμπειρίες του δημιουργού. Η ζωή του Ελιοτ άλλωστε διεξάγεται κυρίως μέσα στη διανόησή του.
Μετά την εικόνα του πολιτισμού που διαλύεται, ο πρωταγωνιστής πλησιάζει το παρεκκλήσι ανάμεσα στα απόκρημνα βουνά. Το παρεκκλήσι είναι το επικίνδυνο του θρύλου του δισκοπότηρου, χωρίς το δέος όμως που εκείνο προκαλούσε. Τα στεγνά κόκαλα δεν τρομάζουν πια κανέναν. Η φυλακή του εαυτού στην οποία βρίσκεται ο καθένας που αρνείται να μοιραστεί τα βάσανα των άλλων, θα μπορούσε να ανοίξει από τη συμπάθεια που παραβιάζει τις κλειδαριές της περηφάνιας. Ομως στην Ερημη Χώρα όλες οι εντολές έχουν πεθάνει.
Ο πρωταγωνιστής που ζητάει το νερό της ζωής παίρνει τη μορφή του βασιλιά ψαρά του θρύλου, αλλά κατοικεί μέσα στα ερείπια ενός κατακερματισμένου κόσμου.
Το τέλος της Ερημης Χώρας δεν υπόσχεται τη σωτηρία, αλλά επιβεβαιώνει την πτώση της πίστης στον σύγχρονο άνθρωπο.
Ο Φλήβας από τη Φοινίκη που πέθανε θέλοντας να αγγίξει την αθανασία «ήταν κάποτε λυγερός και όμορφος σαν εσένα», θυμίζει ο Ελιοτ στους συγκαιρινούς του. Και όλοι εμείς οι άλλοι «που ζούσαμε τώρα πεθαίνουμε με λίγη υπομονή».
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.