«Πώς συναντηθήκατε με τον Ηλία Πετρόπουλο και τα κείμενά του για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης;» ρωτάμε τον ιστορικό Αχιλλέα Φωτάκη. «Σπούδασα στη Θεσσαλονίκη, και σε αυτή την πόλη σκοντάφτεις πάνω στην Ιστορία με διάφορους τρόπους», απαντά και μας διηγείται για μια βραδιά που εκείνος κι οι φίλοι του σκόνταψαν κυριολεκτικά πάνω σε μια στρωμένη ταφόπλακα από το εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης που είχε ξηλωθεί το 1942.
«Ηταν ζωντανή ιστορία αυτές οι ταφόπλακες από τα εβραϊκά μνήματα, στρώνονταν πάνω στη σκόνη της λήθης που σκέπαζε την Ιστορία της Θεσσαλονίκης», σχολιάζει. «Αλλες φορές ήταν γυρισμένες ανάποδα για να σβηστούν οι αποδείξεις του εγκλήματος κι άλλες φορές τα εβραϊκά γράμματα πάνω τους ήταν ορατά, ίσως γιατί φαίνονταν σαν όμορφα σχέδια στο μάτι που δεν καταλάβαινε τη γλώσσα».
Ετσι, στην έκδοση «Ηλίας Πετρόπουλος. Για τους Εβραίους της Σαλονίκης» (εκδ. Καπόν), βιβλίο στο οποίο ο κ. Φωτάκης έχει κάνει την επιμέλεια και την εισαγωγή, διασταυρώθηκε η αγάπη του για τα βιβλία του Πετρόπουλου –«συγγραφέα που γνώριζε καλά την αξία της μικροϊστορίας»– με το ζήτημα του αντισημιτισμού, που συστηματικά μελετά ο ίδιος.
O Hλίας Πετρόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1928, αλλά σύντομα η οικογένεια μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη. «Πέρασα ένα μέρος της παιδικής μου ηλικίας στη Θεσσαλονίκη, στην εβραιούπολη Θεσσαλονίκη», έγραψε στο κείμενό του «Το βαρέλι με τα βελόνια», που ανθολογείται στην έκδοση.
Δίπλα στο σπίτι τους, θυμάται ο συγγραφέας, κατοικούσε μια «πατριαρχική οικογένεια Εβραίων που ψευτοζούσε χάρη σε δύο μικρά μπακάλικα». Γρήγορα ο μικρός Ηλίας και ο συνομήλικός του Σαμουέλ –που χαϊδευτικά φώναζαν Σαμίκο– έγιναν φίλοι.
Η οικογένεια Χάγουελ
«Το κύριο χαρακτηριστικό της οικογένειας Χάγουελ ήτο η καλοσύνη», έγραφε ο Πετρόπουλος στο «Βαρέλι με τα βελόνια». «Ωστόσο, η μάνα μου γκρίνιαζε και μούλεγε: πάλι στους τσιφούτηδες ήσουνα; να ιδείς που, στο τέλος, θα σε χώσουν στο βαρέλι με τα βελόνια. Τώρα πια γέρασα και ξέρω ότι το βαρέλι με τα βελόνια δεν είναι παρά ένα λαϊκό ρατσιστικό παραμύθι. Τότε, όμως, ήμουνα παιδάκι και έχαφτα τα παραμύθια. […] Εδώ και σαράντα έξι χρόνια βλέπω στον ύπνο μου τον Σαμίκο (εννοείται ότι ο Σαμίκος, κι όλη η οικογένεια Χάγουελ, ξέμειναν για πάντα στα Αουσβιτς). Εκείνη την εποχή δεν ετόλμησα ποτέ να τον ρωτήσω πού, διάολο, είχανε κρυμμένο το βαρέλι με τα βελόνια. Και συνέχισα να ανεβαίνω την ξύλινη σκάλα του σπιτιού του για να θαυμάζω τα λαμπερά μάτια της αδερφής του, για να τραγανίζω το μάσα (σ.σ. άζυμο) που μου έδιναν, για να μυρίζω τα μπουκάλια με τα τριανταφυλλόφυλλα που αράδιαζαν στα παράθυρα, για να βλέπω πώς καβουρντίζουν το κρεμμυδάκι, για να τρώω αλατισμένους και λιασμένους πεπονόσπορους».
Προφανώς μία από τις μεγάλες απολαύσεις που προσφέρει στον αναγνώστη η συγκεκριμένη συλλογή κειμένων του Πετρόπουλου είναι η ευκαιρία να τον «ακούσουμε» μετά 18 χρόνια εκδοτικής σιωπής να μας διηγείται με τη μοναδική του γλώσσα όσα είχε ανασύρει από τον «σκουπιδοντενεκέ της ιστορίας», όπως ο ίδιος ονόμαζε τις φαινομενικά ασήμαντες λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής.
Ομως η συγκεκριμένη έκδοση έχει πρόσθετη αξία: Δίνει χρήσιμα στοιχεία τόσο στους μελετητές του έργου του Πετρόπουλου όσο και σε αυτούς που ασχολούνται με το εβραϊκό παρελθόν της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για μια σειρά κειμένων που γράφτηκαν «σε εποχές που το να γράφει κανείς “για τέτοια πράγματα”, δηλαδή την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων και τον ελληνικό αντισημιτισμό, δεν του κατοχύρωνε ανταλλάγματα, ίσα ίσα», γράφει ο ιστορικός στην εισαγωγή του, προσθέτοντας πως, αντίθετα με όσα συνέβαιναν την ίδια εποχή με άλλους διανοουμένους, ο Πετρόπουλος ασχολήθηκε συστηματικά τόσο με το ζήτημα της ιστορικής παρουσίας των Ελλήνων Εβραίων όσο και με τον αντισημιτισμό.
Εχοντας ζήσει την προπολεμική Θεσσαλονίκη, γνώριζε καλά ότι στο παρελθόν ήταν μια εβραιούπολη, με εβραϊκή πλειοψηφία στον πληθυσμό και κυρίαρχη γλώσσα τα λαντίνο. Το γεγονός ότι αυτή η πλούσια κοινότητα που άνθησε στη Θεσσαλονίκη για πέντε αιώνες εξοντώθηκε μέσα σε λίγους μήνες του 1943 –περίπου 50.000 άτομα, σχεδόν το 96% των Εβραίων της πόλης– ήταν αυτό που τον έκανε να επιστρέφει διαρκώς στο θέμα.
Τα περισσότερα από τα σχετικά κείμενα εντοπίζονται στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, όταν ο συγγραφέας ήταν πια περίπου 60 χρόνων, οπότε και δοκίμασε ουσιαστικά μια επιστροφή στα χρόνια της νεότητάς του. Σε όλη τη δεκαετία του 1980 ο Πετρόπουλος έκανε αγώνα να τερματιστεί η θεσμική αποσιώπηση της εβραϊκής ιστορικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη, και μάλιστα το 1982 έστειλε επιστολές στην τότε υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη και σε άλλους αξιωματούχους.
Μέσα στο ιστορικό πλαίσιο εκείνης της εποχής που για διάφορους πολιτικούς λόγους διόλου δεν ευνοούσε τέτοιες ιδέες, τα γραπτά του Πετρόπουλου κατατέθηκαν ως μέρος της γενικότερης προσπάθειάς του. «Αποτέλεσαν τις κραυγές μιας ειλικρινούς αγωνίας, ενός –ίσως του μοναδικού εκείνη την περίοδο– συγγραφέα που διαμαρτυρήθηκε ενάντια στην εκούσια λήθη και στις κρατικές χρήσεις και καταχρήσεις της Ιστορίας», σχολιάζει ο κ. Φωτάκης.
