Τ. Κ. Παπατσώνης
Απαντα τα ευρεθέντα, ποιήματα εκτός συλλογών 1911-1976
φιλολογική επιμέλεια – εισαγωγή – επίμετρο: Βασίλης Μακρυδήμας
εκδ. Librofilo & Co, 2022, σελ. 288
Συζητώντας το έργο του Β. Μακρυδήμα με τίτλο «Στον αστερισμό των αντιθέσεων. Ο κριτικός και δοκιμιογράφος Τ. Κ. Παπατσώνης» (Gutenberg, 2021), ο Βαγγέλης Χατζηβασιλείου σημείωνε (The Books’ Journal, 16.11.2021): «Είναι ευτύχημα που ο Τάκης Παπατσώνης έρχεται στις ημέρες μας να βγει από την πολύχρονη αφάνειά του διά χειρός ενός νέου ερευνητή ο οποίος έχει μελετήσει επισταμένως όχι μόνο το δοκιμιογραφικό, αλλά και το ποιητικό του έργο». Με το υπό συζήτηση βιβλίο ανασύρεται ακόμη περισσότερος Παπατσώνης από την αφάνεια. Δημοσιεύονται αφενός τα –67 τον αριθμό– ποιήματα που εν ζωή ο Παπατσώνης (1895-1976) δημοσίευσε σε εφημερίδες και περιοδικά, δεν συμπεριέλαβε όμως στα βιβλία του, αφετέρου ποιήματά του (συνολικά 28) που μετά τον θάνατό του επιλέχθηκαν από το αρχείο του και (πρωτο)δημοσιεύτηκαν εδώ κι εκεί.
Η καλαίσθητη έκδοση παρέχει επιχειρήματα και τεκμηρίωση ως προς τη σημασία που ένα τέτοιο βήμα έχει για τα ελληνικά γράμματα. Συνάγουμε από αυτήν τρεις λόγους για να έρθει ο Παπατσώνης στο προσκήνιο. Ο πρώτος είναι τα ίδια τα ποιήματα. Ανάμεσά τους συμπεριλαμβάνονται κάποια που παρουσιάζουν μονάχα φιλολογικό ενδιαφέρον, δεν λείπουν όμως και αληθινά διαμάντια. Ηδη αναρωτιόμαστε γιατί δεν βρήκαν τη θέση τους στα βιβλία του Παπατσώνη, στον καιρό τους. Οπως, νομίζω, και στην περίπτωση της επίσης άδικα αφανούς Ζωής Καρέλλη (1901-1998), έτσι και στον Παπατσώνη έχουμε μια ιδιαίτερη ρυθμική πεζολογία με τόνο, θα λέγαμε, σκηνοθετημένα αφηγηματικό, ακόμη και όταν η φωνή που μιλάει στο ποίημα βυθομετρά και δεν αφηγείται. Πολλές και χρήσιμες εν προκειμένω οι επισημάνσεις του Μακρυδήμα για «τα στάδια κατάκτησης ενός ιδιότυπου λυρισμού, με τον οποίο τόσο οι νεοελληνιστές όσο και οι απλοί αναγνώστες δεν είμαστε εξοικειωμένοι». Πολύτιμες είναι και οι αναφορές του στις εύστοχες επισημάνσεις του Σαββίδη για τον Παπατσώνη. Να τολμήσουμε να αναρωτηθούμε, περαιτέρω, για τη συγγένεια ανάμεσα στον Παπατσώνη και στην Καρέλλη με βάση τη θεμελιώδη και για τους δυο αναφορά τους στον Καβάφη; Να πάμε ένα βήμα πιο πέρα; Να αναρωτηθούμε πόσο από το αειθαλές, το κλασικό στοιχείο του Καβάφη, που αποτελεί εμπεδωμένη πλέον παραδοχή, θα μπολιάσει εντέλει τις μελλοντικές αναγνωστικές κοινότητες υπέρ των αναδυόμενων Παπατσώνη και Καρέλλη;
Οπως και να ‘χει, με τη βοήθεια και αυτών των ποιημάτων –αυτός είναι ο δεύτερος λόγος που καθιστά σημαντικό τον Παπατσώνη– μπορεί να υποστηριχθεί πειστικότερα μια ώριμη αναγνωστική «γραμμή», την οποία εισηγείται εδώ ο Μακρυδήμας, επικαλούμενος ένα «εξόχως εξομολογητικό» κείμενο του ίδιου του ποιητή, που (και αυτό) βρισκόταν μέχρι τώρα στην αφάνεια. Σε αυτό ο Παπατσώνης ζητάει να διαβαστεί ως ποιητής μεταφυσικός με κίνητρα ποιητικά, και όχι ως ποιητής «χριστιανικός» ή «νεοχριστιανικός» κ.λπ. Να μια απερίφραστα διατυπωμένη αρχή που η επικράτησή της μόνο καλό θα έκανε, βοηθώντας να χειραφετηθεί επιτέλους μια κοινότητα συγγραφέων, κριτικών και αναγνωστών που εμμονικά επιμένει να διαβάζει τους ποιητές και τις ποιήτριές της με βάση την ανάπηρη οπτική των κάθε λογής στρατευμένων εξωποιητικών αναγνώσεων. Τρίτος, εξίσου σημαντικός, λόγος είναι το πλήθος των γόνιμων αλληλεπιδράσεων του Παπατσώνη με την ελληνική και ξένη ποίηση αλλά και με την ιστορική συγκυρία, όπως αυτές προκύπτουν από τα εμβριθή σχόλια του Μακρυδήμα στο υπό συζήτηση βιβλίο. Αυτά συνιστούν συμπύκνωση μιας εκτενέστερης μελέτης για όλο το ποιητικό έργο του Παπατσώνη, που ακόμη εκκρεμεί, μαζί άλλωστε και με μια σύγχρονη και χρήσιμα υπομνηματισμένη επανέκδοση όλου του έργου του.