Ο Βαρλάμ Σαλάμοφ, στις επώδυνες 1.960 σελίδες των «Ιστοριών από την Κολιμά» (μτφρ. Ελένη Μπακοπούλου, εκδ. Ινδικτος), κατάφερε να κάνει τον αναγνώστη να βυθιστεί σε μιαν απ’ τις εσχατιές της απανθρωπιάς – τα σταλινικά γκουλάγκ. Οι μελέτες και οι λογοτεχνικές μαρτυρίες είναι απροσμέτρητες· καθεμία αποπειράται να προσεγγίσει τον πιο σκοτεινό σαδισμό ενός από τους παρανοϊκότερους δικτάτορες της Ιστορίας. Η Ελληνοαμερικανίδα Γκόλφω Αλεξοπούλου, καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Φλόριντα, ξεκλειδώνει μία νέα πτυχή του κολαστηρίου: την ιατρική.
Μελετώντας αποχαρακτηρισμένα σοβιετικά αρχεία για το βιβλίο της «Αρρώστια και απανθρωπιά στο Γκουλάγκ του Στάλιν» (μτφρ. Ιλια Βαΐδη, εκδ. Καστανιώτη) ξεκαθαρίζει ότι τα λεγόμενα «στρατόπεδα αναμορφωτικής/καταναγκαστικής εργασίας» –για εγκληματίες και αντιφρονούντες– ήταν «στρατόπεδα εξοντωτικής εργασίας», ισχυριζόμενη ότι το σταλινικό σύστημα ήταν σκόπιμα φονικό.
Οπως έχει γράψει η ιστορικός, ήταν η πρώτη φορά που η σταλινική ηγεσία ίδρυσε εργαστήρια ιατρικής έρευνας στα στρατόπεδα, διαστρεβλώνοντας την ιατρική επιστήμη, καθώς τα αποτελέσματα των μελετών έπρεπε να συμβαδίζουν με τους «στόχους» της κεντρικής διοίκησης ενώ πολλοί από τους γιατρούς ήταν κρατούμενοι. Μάλιστα, είχαν δοθεί οδηγίες να «πειράζονται» τα ποσοστά θανάτων, ιδίως από ασιτία. «Αντί για επιθετική θεραπεία για να σωθούν ζωές, συχνά συμμετείχαν σε κλινικές παρατηρήσεις νεκρών ή ετοιμοθάνατων ασθενών», σημειώνει.
Παράλληλα, όπως έχει αναφέρει η ίδια, οι γιατροί δεν είχαν απαραιτήτως καθήκον να αποκαταστήσουν την υγεία των ασθενών τους, πολλοί από τους οποίους είχαν καταχωριστεί ως εχθροί της πατρίδας. «Η επιστημονική έρευνα στα στρατόπεδα συχνά περιελάμβανε καταλογογράφηση των φυσιολογικών αλλαγών καθώς τα σώματα φθείρονταν από την πείνα», τονίζει, με βασικό στόχο να αντέξουν όσο το δυνατόν περισσότερο, ώστε να μη διαρραγεί η οικοδόμηση της σοβιετικής πατρίδας.
Η μελέτη της Γκόλφως Αλεξοπούλου, που χαρακτηρίζει τα γκουλάγκ «ένα από τα χειρότερα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας», επιτονίζει –με πλήθος ανατριχιαστικών ιστορικών λεπτομερειών– τη σκόπιμη λιμοκτονία των κρατουμένων που θεωρούνταν ανεπαρκείς και αποκλίνοντες («όποιος δεν δουλεύει δεν τρώει»)· την παραγωγή ενός συστήματος αξιών όπου ο δυνατότερος ήταν αυτόχρημα ηθικά ανώτερος· την κτηνώδη εκμετάλλευση της περιόδου του Υψηλού Σταλινισμού· την τιμωρία των αντιπαραγωγικών αρρώστων· τη μαζική δημιουργία αναπήρων.
«Η συγκλονιστική πραγματικότητα είναι ότι οι κρατούμενοι δεν αντιμετωπίζονταν ως ανθρώπινα όντα, αλλά ως “ανθρώπινη πρώτη ύλη” ή απλές εισροές κεφαλαίων σε έναν κύκλο παραγωγής, για την επίτευξη ενός πολιτικού στόχου. Η ζωή τους δεν είχε σημασία. Εάν δεν εκπλήρωναν τους παραγωγικούς στόχους, λάμβαναν λιγότερη τροφή», σημειώνει η ιστορικός στη συνομιλία μας.
Κι αν τα γκουλάγκ, ιδίως μετά τη νέα τους αυτή διάσταση, θυμίζουν τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, η κ. Αλεξοπούλου διστάζει να συνδέσει τα στρατόπεδα του Στάλιν με εκείνα του Χίτλερ. «Οι ιστορικοί της ΕΣΣΔ ήταν ανέκαθεν ιδιαίτερα απρόθυμοι να συγκρίνουν ναζισμό και σταλινισμό για διάφορους λόγους. Πρώτον, είναι αλήθεια ότι δεν υπήρχε σοβιετική εκδοχή της Τρεμπλίνκα όπου οι άνθρωποι αποτεφρώνονταν. Οι Σοβιετικοί (και οι ναζί επίσης, σε μεγάλο βαθμό) ήθελαν να εκμεταλλευτούν την εργασία των κρατουμένων τους. Πολλοί ιστορικοί έχουν δει το ναζιστικό εγχείρημα ως πιο ποταπό και απάνθρωπο. Θεωρούν ότι το σοβιετικό σχέδιο έχει ένα υποκείμενο θετικό στοιχείο (ταξική δικαιοσύνη) σε σύγκριση με τον ρατσισμό του ναζιστικού σχεδίου. Αυτός είναι ο δεύτερος λόγος της απροθυμίας να συγκριθούν τα δύο συστήματα. Διαφωνώ με αυτή την άποψη, αλλά την είχαν υιοθετήσει πολλοί καθηγητές μου· και πολλοί διανοούμενοι και αντιφρονούντες της εποχής του Χρουστσόφ. Ενας τρίτος πιθανός παράγοντας είναι ο ορισμός της γενοκτονίας του ΟΗΕ, που δεν συμπεριλαμβάνει στη γενοκτονία την εμπλοκή πολιτικών ομάδων. Οι Σοβιετικοί δημιούργησαν τυχαίες πολιτικές ομάδες (“κουλάκους”, “εχθρούς του λαού”, “προδότες της πατρίδας” κ.λπ.) και εφάρμοσαν σε αυτές ταυτόσημες εξοντωτικές πολιτικές», εξηγεί λίγο πριν από το τέλος της συνομιλίας μας η Ελληνοαμερικανίδα ιστορικός.
