Αϊρις Μέρντοχ
Θάλασσα, θάλασσα
μτφρ.: Αθηνά Δημητριάδου
εκδ. Gutenberg, σελ. 917
Θέλοντας να επανεπινοήσει τον εαυτό του, ο ήρωας επανεπινοεί το παρελθόν του, προβάλλοντας σε όλα τα πρόσωπα με τα οποία είχε κατά καιρούς συνδεθεί το αυτοπαθές του φως.
Μέσα στις δεκαετίες, τo μυθιστόρημα της Αϊρις Μέρντοχ (βραβείο Μπούκερ 1978) διαβάστηκε με τους πιο διαφορετικούς τρόπους: σαν ηθική αλληγορία, σαν κωμωδία ηθών, σαν κατάδυση στις σκοτεινές κόχες του μυστικισμού, σαν υπόρρητα φεμινιστικό μυθιστόρημα που εξετάζει την κατασκευή των έμφυλων ρόλων και εντάσσει την αυθιστόρηση του πρωταγωνιστή του στην ευρύτερη ιστορία της πατριαρχίας και της υποταγής των γυναικών στην ανδρική εξουσία, σαν ισορροπιστική άσκηση μεταξύ θαυμαστού και αλλόκοτου, σαν μια μεταφορά της σκηνής του θεάτρου στο πεδίο του βιώματος, ή όπως η ίδια είχε δηλώσει στο ραδιόφωνο του BBC τον Νοέμβριο του 1978, σαν ανάπτυξη των ιδεών περί Καλού όπως απαντούν στον θιβετιανό βουδισμό, τουτέστιν ως μια δοκιμασία, αφού (μεταφέρω τα λόγια της) «ο δρόμος προς την καλοσύνη είναι επικίνδυνος».
Η ιστορία, γραμμένη με ακένωτη σατιρική διάθεση, σιδηρό έλεγχο της πλοκής και των εγωκεντρικών χαρακτήρων, πλούσια εικονοποιητικό λυρισμό, είναι συναρπαστική (ευτύχησε άλλωστε στα χέρια της Αθηνάς Δημητριάδου που τη μετέφρασε με σπάνια ευρηματικότητα και οίστρο): ο Τσαρλς Αροουμπαϊ, διάσημος Αγγλος σκηνοθέτης (αλλά και ηθοποιός, και θεατρικός συγγραφέας και τύραννος και ακατάβλητος εραστής) στα εξήντα του εγκαταλείπει τα πάντα για να αποσυρθεί σ’ ένα μοναχικό σπίτι, στο Σραφ Εντ, κοντά στη θάλασσα, θέλοντας να ξεπλυθεί από το παρελθόν του στα κύματά της. Εξωφρενικά απορροφημένος από τον εαυτό του, αδιάκοπα ναρκισσευόμενος, καταγράφει στο ημερολόγιό του την επιτυχημένη του απομάκρυνση από τη ματαιοδοξία της σκηνής, προκειμένου να συλλογιστεί, να μεταμεληθεί, να ανασυνθέσει τη ζωή του σε μια ευτυχισμένη μοναξιά, αυτοπαρουσιαζόμενος ως Πρόσπερο που έχει αποκηρύξει τη μαγεία του θεάτρου και έχει απαρνηθεί την εξουσία του. Ομως θα ανακαλύψει, και μαζί του κι εμείς, ότι ακόμα και στην εξαίσια ερημιά του, παραμένει εξίσου ή και περισσότερο αρπακτικός. Θέλοντας να επανεπινοήσει τον εαυτό του, επανεπινοεί το παρελθόν του, προβάλλοντας σε όλα τα πρόσωπα με τα οποία είχε κατά καιρούς συνδεθεί, ερωμένες, πρώην φίλους, συνεργάτες, τα οποία εμφανίζονται στο καταφύγιό του απροειδοποίητα –ή και προσκεκλημένα από τον ίδιο, παρότι μερικές φορές μοιάζει να το ξεχνάει– το αυτοπαθές του φως. Η διεκδίκηση της αυτονομίας τους τον δαιμονίζει και είναι φυσικό, αφού, όπως ο ίδιος παραδέχεται με κάποιο καμάρι, είναι «το τέρας που τρελαίνεται για εξουσία». Αυτή η ανελέητη ανάγκη του να εξουσιάζει και η δαιμόνια ικανότητά του να χειραγωγεί θα κορυφωθούν στην προσπάθειά του να κερδίσει τη Χάρτλι, την ιδανική αγαπημένη της εφηβείας του, τη Βεατρίκη του, το «πετράδι του κόσμου». Και κρύβουν (όχι και τόσο επιδέξια, ασφαλώς) την οργή, τη μνησικακία, τον μισογυνισμό και τον φθόνο που διελαύνουν την «αναζήτηση του καλού», όπως παρουσιάζει ο ίδιος την εμμονή του με τη Χάρτλι.
Η άλλη πλευρά
Στους αντίποδες του Τσαρλς, αντεστραμμένο είδωλό του, πυροδότης αδιάκοπου ανταγωνισμού, βρίσκεται ο εξάδελφός του Τζέιμς: είναι καλός και γι’ αυτό βαρετός –όπως τουλάχιστον τον βλέπει ο ζηλόφθονος Τσαρλς– κυρίαρχος ωστόσο του εαυτού του, ο οποίος αποτελεί και το πεδίο της εξουσίας του: μυημένος στον βουδισμό, μυστικιστής, ικανός να υποτάξει το σώμα του με τη σκέψη, είναι προικισμένος με αγαθοποιές μαγικές δυνάμεις. Αλλά παρότι ταγμένες στην υπηρεσία του καλού, αυτές οι δυνάμεις δεν είναι απαλλαγμένες από ματαιοδοξία, που, κάποτε, αποβαίνει μοιραία. Γι’ αυτό, μόνο όταν ο Τσαρλς κατανοήσει την παραλληλία ανάμεσα στην επιδίωξη του Τζέιμς για καλοσύνη και τη δική του, μόνο όταν συνειδητοποιήσει πόσο έχουν απομακρυνθεί και οι δυο απ’ αυτήν, ευάλωτοι καθώς είναι στους πειρασμούς της εξουσίας («η άσκηση ισχύος είναι επικίνδυνη απόλαυση», σκέφτεται, επαναλαμβάνοντας νοερά μια φράση του εξαδέλφου του) – θα αρχίσει η αργή λύτρωσή του. Και θα επισφραγιστεί όταν, λίγο πριν εγκαταλείψει οριστικά το Σραφ Εντ, ξυπνώντας ξημερώματα κοντά στη θάλασσα, εκεί που κάποτε είχε δει –Πραγματικότητα; Παραίσθηση; Προβολή του ασυνείδητου; Υπερφυσική παρέμβαση;– ένα φρικτό υδρόβιο τέρας να προβάλει από τα κύματα, τώρα θα γίνει μάρτυρας της παρουσίας κάποιων άλλων στιλπνών πλασμάτων: τέσσερις φώκιες κουλουριάζονται και παίζουν στον μυχό του βράχου, «χωρίς να τον αφήνουν από τα μάτια τους», γεννώντας του τη βεβαιότητα πως είναι «πλάσματα αγαθοεργά που ‘χαν έρθει να μ’ επισκεφτούν και να μου δώσουν την ευχή τους».
Ανεξάντλητη σκηνογραφία του μυθιστορήματος η θάλασσα· δεν είναι η σκληρή, άγονη παρουσία που θρήνησε ο Τζ. Μ. Χόπκινς, ποιητής προσφιλής στη Μέρντοχ, αλλά «η θάλασσα, η θάλασσα που πάντα ξαναρχίζει» από το Θαλασσινό Κοιμητήρι του Πολ Βαλερί. Η θάλασσα καταστρέφει τους ανθρώπους (ο νεαρός Τίτος, θετός γιος της Χάρτλι που ο Τσαρλς σκεφτόταν να υιοθετήσει, πνίγεται τραγικά, αναίτια), αλλά ταυτόχρονα αποκαθαίρει. Ισως πηγή σοφίας, έτσι που ακολουθεί τον ρυθμό της έξω από τον χρόνο, καθρέφτης αυτογνωσίας, ίδια η ζωή, άλλοτε τρικυμισμένη, άλλοτε «γαλήνια, ακηλίδωτη από κυματάκια και αφρούς», γίνεται εδώ μια έξοχη μεταφορά για τους κινδύνους και τις αυταπάτες της πνευματικής ζωής.