ΟΛΓΚΑ ΤΟΚΑΡΤΣΟΥΚ
Τα βιβλία του Ιακώβ
μτφρ.: Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
εκδ. Καστανιώτης, 2022, σελ. 866
«Μεσσίας είναι αυτός που δεν έρχεται ποτέ». Είναι μια φράση που στέκει ολομόναχη μέσα στις εννιακόσιες σελίδες του καθηλωτικού μυθιστορήματος της Ολγκα Τοκάρτσουκ συνοψίζοντας, κατά ένα τρόπο, την ουσία του. Ο Μεσσίας δεν έρχεται ποτέ, όπως ποτέ δεν εκπληρώνεται η προσδοκία για έναν κόσμο απαλλαγμένο από δεινά και οδύνες. Κι αυτή τη διαδρομή προς τη ματαίωση, την αποθάρρυνση και τον ξεπεσμό την παρακολουθεί βήμα προς βήμα η συγγραφέας, αποτυπώνοντας ταυτόχρονα έναν ολόκληρο κόσμο στο μεταίχμιο της αλλαγής, έναν κόσμο που αναζητεί τη βεβαιότητα και λαχταρά την υπέρβαση – χωρίς ποτέ να τις φτάνει.
Τοποθετώντας στην καρδιά του μυθιστορήματός της ένα ιστορικό πρόσωπο, τον παραβατικό, παρανοϊκό, χαρισματικό Ιακώβ Φρανκ που εμφανίστηκε ως Μεσσίας στην Ευρώπη στα μέσα του 18ου αιώνα και δημιούργησε μιαν εξωφρενική αίρεση αντλώντας, μ’ έναν ιδιότυπο συγκρητισμό, στοιχεία και από τις τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες, η Τοκάρτσουκ παγιδεύει στις σελίδες της μια ανάστατη περίοδο συνεχών συγκρούσεων ανάμεσα στο παλιό και το νέο, τον μυστικισμό και τον ορθό λόγο. Αναδεικνύοντας το διφορούμενο που βρίσκεται στον πυρήνα του Φρανκισμού –για τους πιστούς του πηγή αναζωογόνησης, χειραφέτησης και σαγήνης, αλλά και απομόνωσης και εκφοβισμού– καταγράφει τη μετατόπιση της φρανκικής επανάστασης από τα λαϊκά ανατρεπτικά ρεύματα της εποχής, απ’ όπου αναδύθηκε, προς τη δογματική και αυταρχική ακαμψία που θα σημάνει το τέλος της.
Η προσδοκία για έναν κόσμο απαλλαγμένο από δεινά και οδύνες είναι μια διαδρομή προς τη ματαίωση.
Ο Εβραίος Ιακώβ Φρανκ, κατά κόσμον Γιάκουμπ Λεϊμπόβιτς (1726-1791), ξεκινώντας από ένα λασποχώρι της Πολωνίας θα περιπλανηθεί στις πόλεις και τους ερημότοπους της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σέρνοντας πίσω του ένα πλήθος πιστών και επανεφευρίσκοντας κάθε τόσο τον εαυτό του. Θα ασπαστεί το Ισλάμ και στη συνέχεια τον Καθολικισμό, θα διαπομπευθεί ως αιρετικός και θα λατρευτεί ως Μεσσίας, θα ανατρέψει τη συμβατική τάξη με τις εικονοκλαστικές πεποιθήσεις του και θα διασαλεύσει τα ήθη με σκανδαλώδεις μυστικές τελετουργίες και σεξουαλικές εκτροπές. Αλλά μολονότι βρίσκεται στον πυρήνα της επικής αφήγησης της Τοκάρτσουκ, ο Ιακώβ παραμένει μια αινιγματική μορφή που εμφανίζεται φευγαλέα και ξαναχάνεται, ζωντανεύοντας μάλλον μέσα από τις αφηγήσεις τρίτων – αυτών που τον θαυμάζουν, αυτών που τον υβρίζουν, του φίλου που τον προδίδει, της μοναχικής γυναίκας που τον βλέπει όπως ακριβώς είναι. Γύρω του στροβιλίζεται ένας κόσμος θραυσματικός.
Καθολικοί, ορθόδοξοι, μουσουλμάνοι, εβραίοι, έμποροι και ταξιδιώτες, ευγενείς και πένητες, μεθυστικές γυναίκες και σοφές γραίες, οιστρήλατοι κήρυκες και ταπεινοί γραφείς, ψηφίδες ενός άφθαστου σε λάμψη μωσαϊκού που η συγγραφέας τις συνθέτει για να κατασκευάσει ένα πολύπλοκο, πολυσύνθετο, πολυπρισματικό αριστούργημα, το οποίο, χάρη στην έξοχη μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου, έφτασε ώς εμάς εύχυμο και αστραφτερό μέσα στην πληθωρική του φαντασμαγορία.
Πέντε δεκαετίες συνθέτουν τον καμβά αυτού του έργου, γεμάτον με «αλληλεπικαλυπτόμενα σχέδια, στροβίλους, υφάνσεις και διαδρομές», που συχνά συναντιούνται με τη βαριά ιστορία του εβραϊσμού της ανατολικής Ευρώπης. Αυτό το κρουστό υφαντό η Τοκάρτσουκ, διεκδικώντας το δικαίωμα «στην εκκεντρικότητα, την πρόκληση, την παρωδία και την τρέλα», το ξομπλιάζει με πίνακες και σχέδια, εικόνες, χάρτες, ποιήματα, προσευχές, επιστολές, έγγραφα της εποχής, το κεντά με καβαλιστικές, εσχατολογικές, μυστικιστικές αναφορές, το οδηγεί στα ηλεκτρισμένα πεδία του διαφωτισμού συλλαμβάνοντας την παλλόμενη ενέργειά τους. Στους «Πλάνητες», η συγγραφέας μιλούσε για τη θεολογική διάσταση του στοχασμού, για την ικανότητα να βλέπουμε τη θεϊκή ενότητα σε ανόμοια πράγματα. Στα «Βιβλία του Ιακώβ» καλούμαστε να συναγάγουμε μια ανώτερη τάξη μέσα από το πολύχρωμο μωσαϊκό ετερόκλητων σκηνών, την τάξη που τόσο επίμονα επιζητεί να φέρει στο φως η συγγραφέας.
Θηρευτές της ολότητας
Δύο είναι, ωστόσο, τα πρόσωπα του βιβλίου που λειτουργούν ως θηρευτές της ολότητας, αεί διαφεύγουσας και αειπόθητης: η υπεραιωνόβια, παντεπόπτρια Γέντα και ο αρχιπρεσβύτερος του Ροχάτιν Μπενέντικτ Χμιελόφσκι. Η πρώτη, αείζωη χάρη σ’ ένα καβαλιστικό μαντζούνι, λάμνει έξω από τον χώρο και τον χρόνο, ίπταται πάνω από τα ανθρώπινα και βλέπει από ψηλά τα πάντα, προσδίδοντας στην αφήγηση την εκπληκτική εμβέλειά της. Και ο δεύτερος, πρόσωπο ιστορικό, συγγραφέας της πρώτης πολωνικής εγκυκλοπαίδειας με τίτλο «Αι Νέαι Αθήναι», απευθυνόμενη «στους σοφούς προς απομνημόνευση, στους ανόητους προς μάθηση, στους πολιτικούς προς εξάσκηση, στους μελαγχολικούς προς διασκέδαση», είναι εκείνος που οραματίζεται «όλη την ανθρώπινη γνώση συσσωρευμένη σ’ ένα σύγγραμμα». Τουτέστιν τον εκδημοκρατισμό της γνώσης – «όλα ανά χείρας, σε κάθε βιβλιοθήκη» – το πρόταγμα του διαφωτισμού. Γοητευμένη από το πνεύμα του ήρωά της, όπως και την «πανσοφία» του πατέρα της σύγχρονης εκπαίδευσης Ιωάννη Κομένιου, την εν δυνάμει πανεπιστημοσύνη (την οποία βλέπει να υποστασιοποιείται στη Βικιπαίδεια, που την «θαυμάζει και την υποστηρίζει ως εκπλήρωση ενός ονείρου της ανθρωπότητας»), η Τοκάρτσουκ αφιερώνει το «Μεγάλο Ταξίδι» του μυθιστορήματός της «στους σοφούς για υπενθύμιση, στους συμπατριώτες προς περίσκεψη, στους ερασιτέχνες για μελέτη, στους μελαγχολικούς για ψυχαγωγία». Αν και ο σύγχρονος αναγνώστης των «Βιβλίων του Ιακώβ» διαισθάνεται ότι, πέρα από την ψυχαγωγία, μάλλον θα ταίριαζε στο έργο της ο προορισμός που επιφύλαξε ο Χμιελόφσκι στο εγκυκλοπαιδικό του πόνημα: «στους ανόητους προς μάθηση, στους πολιτικούς προς εξάσκηση».