Το 1977, η Μαρία Φαραντούρη ταξίδευε πολύ στο εξωτερικό. Η φίλη της, γλύπτρια Ευγενία Πολίτη, συνδεόταν με την παρέα του Ζουλφί Λιβανελί και του διωκόμενου σκηνοθέτη Γιλμάζ Γκιουνέι. «Εκείνη με προέτρεψε να ακούσω τη μουσική της θρυλικής ταινίας “Κοπάδι”, λέγοντάς μου ότι ήθελε να με γνωρίσει ο Ζουλφί», θυμάται σήμερα η τραγουδίστρια.
Πράγματι γνωρίστηκαν σε φεστιβάλ της Γερμανίας. Μίλησαν πολύ με τον Λιβανελί, που εκείνα τα χρόνια ως πολιτικός εξόριστος ζούσε στη Σουηδία. Και όταν έπειτα από καιρό ήρθαν με τη σύζυγό του στην Αθήνα, η Μαρία τους φιλοξένησε. «Εμεναν στο σπίτι μας στην Εκάλη, αλλά την ίδια περίοδο έπρεπε να φύγω για προγραμματισμένες συναυλίες στην Κούβα. Επιστρέψαμε με τον Τηλέμαχο σε μια άλλη Αθήνα με καμένα τα βόρεια προάστια από πυρκαγιά. Ο Ζουλφί με τη γυναίκα του έσωσαν το σπίτι και τον σκύλο μας».
Είναι μία από τις πολλές ιστορίες που έχει να διηγηθεί η διεθνώς καταξιωμένη τραγουδίστρια, η οποία ετοιμάζεται να ξαναβρεθεί με τον Τούρκο συνθέτη στη σκηνή. Στη συναυλία τους με τίτλο «Οσα μας ενώνουν» στις 7 Σεπτεμβρίου στο Ηρώδειο θα ερμηνεύσουν τραγούδια από το κοινό τους ρεπερτόριο αλλά και συνθέσεις του Μίκη Θεοδωράκη.
«Τους ανθρώπους πάντα τους ενώνει το τραγούδι», λέει στην «Κ» η Φαραντούρη, που με τον Λιβανελί τραγούδησαν σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες καθώς και στις ΗΠΑ. Η πρώτη δισκογραφική συνεργασία τους ήταν το άλμπουμ «Η Μαρία Φαραντούρη τραγουδά Λιβανελί» που κυκλοφόρησε το 1982 σε στίχους Λευτέρη Παπαδόπουλου.
«Ο Λευτέρης έκανε πολύ σημαντική δουλειά σε αυτόν τον δίσκο, αποτύπωσε στον λόγο του το αίσθημα και την ανάγκη για μια ειρηνική σχέση με τη γείτονα χώρα, το βίωμα της μετανάστευσης, της φυγής του μετανάστη, της εξορίας, του πόνου, τη σημασία της αλληλεγγύης. Εχοντας μικρασιατική ρίζα τα είχε μέσα του. Στα τραγούδια του ακτινογράφησε ζητήματα που μας απασχολούν με την ίδια ένταση. Φυγή, εξορία, μετανάστευση, προσφυγιά, Αιγαίο. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έχει γράψει αριστουργήματα επί δεκαετίες, όχι μόνο τα τραγούδια σε μουσική του Ζουλφί, και προσωπικά του αφιερώνω αυτή τη συναυλία».
Οι αναμνήσεις της είναι πολλές. «Θυμάμαι την αντίδραση κάποιων φανατικών και τις απειλές “Φαραντούρη, θα πεθάνεις” γιατί έφερα Τούρκο καλλιτέχνη στις πρώτες συναυλίες στην Ελλάδα. Αρρωστημένος φανατισμός. Ομως πιο έντονα θυμάμαι πόσο άγγιζε τον κόσμο στη Βόρεια Ελλάδα το σάζι του Ζουλφί, τα τραγούδια μας και φυσικά του Μίκη. Μαζί πήγαμε σε Γερμανία, Ολλανδία, Γαλλία, Βέλγιο, στην Αμερική όπου ήταν μαζί μας και ο κιθαρίστας Αλ ντι Μέολα. Εκεί ήρθε να μας δει ο Ελία Καζάν, σε μεγάλη πια ηλικία, και οι αδελφοί Ερτεγκούν, Τούρκοι μετανάστες που ίδρυσαν την περίφημη Atlantic Records στη Νέα Υόρκη».
Στις σημαντικές συνεργασίες τους αναφέρει εκείνη του 2000 στο Παρίσι, όπου τραγούδησαν υπό την μπαγκέτα του Ζούμπιν Μέτα, στο εορταστικό Μιλένιουμ της UNESCO, τον δίσκο τους «Η Μνήμη του Νερού» το 2005 σε στίχους Αγαθής Δημητρούκα, αλλά και τη συναυλία τους στην Πράσινη Γραμμή στη Λευκωσία το 2015.
Εχει συμφιλιωτική δύναμη το τραγούδι; «Υπάρχει καλύτερο κλίμα στις σχέσεις μας και νομίζω ότι μπορούμε να μιλήσουμε για το κοινό μας αίσθημα, τους ποιητές μας, τα προβλήματα και τις αγωνίες μας. Αλλάζουν οι καιροί, μπαίνουν και άλλες προτεραιότητες όπως ο σεβασμός στη φύση, όμως η ανάγκη για ειρήνη στον κόσμο παραμένει. Ασφαλώς υπάρχουν θέματα που δεν λύθηκαν και ας πιστέψαμε για το αντίθετο», λέει η Μαρία Φαραντούρη. Στην ερώτηση τι θεωρεί σήμερα προοδευτικό, απαντάει: «Την ανάγκη να παραδώσουμε στα παιδιά μας έναν κόσμο πιο δίκαιο, πιο ελεύθερο, πιο δημοκρατικό, χωρίς ανισότητες, που θα σέβεται και το περιβάλλον».
«Θυμάμαι την αντίδραση κάποιων φανατικών και τις απειλές “Φαραντούρη, θα πεθάνεις” γιατί έφερα Τούρκο καλλιτέχνη στις πρώτες συναυλίες στην Ελλάδα».
Οσο για τον Λιβανελί, τονίζει ότι ήταν πάντα ευαισθητοποιημένος, ανήσυχος, πολυπράγμων, φιλοευρωπαίος και έδινε τα μηνύματά του μέσω της τέχνης. Μαζί τους στο Ηρώδειο θα είναι η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα της ΕΡΤ και η τραγουδίστρια Görkem Ezgi Yildirim.
Στις φυλακές
«Πριν γνωρίσω τη Μαρία Φαραντούρη ήμουν θαυμαστής της», λέει στην «Κ» ο Ζουλφί Λιβανελί. «Ακουγα την εξαιρετική φωνή της, που ήταν ταυτισμένη με τα τραγούδια του Θεοδωράκη, σε ένα μικροσκοπικό ραδιόφωνο στις στρατιωτικές φυλακές της Αγκυρας. Οταν τη γνώρισα με εντυπωσίασε όχι μόνο με τη φωνή αλλά και με την προσωπικότητά της. Σέβομαι πάρα πολύ την επιμονή της να συνεχίζει στο πεδίο του πολιτισμού, παρά τις πολλές αλλαγές στις τάσεις που κυριαρχούν στον κόσμο».
Θυμάται πάντα τις επισκέψεις του στο σπίτι του Θεοδωράκη: «Μιλούσαμε για μουσική, πολιτική, πολιτισμό στο σπίτι του που βλέπει στην Ακρόπολη. Μου πρόσφερε ούζο και μεζέ, αν και τελευταία έπρεπε να είναι ξαπλωμένος. Σε μία από αυτές τις συζητήσεις μιλήσαμε για την παρακμή στη δημιουργία νέων μελωδιών. Είπε ότι η μελωδία είναι αναγκαία στη μουσική, το υπόλοιπο είναι διακόσμηση. Το να επινοείς μια νέα μελωδία είναι σαν να δημιουργείς ένα ανθρώπινο πλάσμα. Σήμερα η μουσική, η οποία πνίγεται στα εφέ, έχει διαδοθεί πολύ. Ο ρυθμός κατέλαβε τη μελωδία».
Καταξιωμένος συνθέτης, τραγουδιστής, συγγραφέας, σκηνοθέτης, ποιητής, καθώς και σύμβολο αντίστασης, αναρωτιέται κανείς τι αποζητά να εκφράσει σήμερα ο Λιβανελί στην κοινωνία της Τουρκίας, ειδικά έπειτα από τόσους κλυδωνισμούς: «Πολύ δύσκολη ερώτηση που χρειάζεται να απαντηθεί σε μάκρος, αλλά επιτρέψτε μου να συμπυκνώσω. Στην Τουρκία δεν υπάρχει ενιαίος πληθυσμός όπως στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια μείξη Βαλκανίων, Μεσανατολιτών, Καυκασίων και Μεσογειακών. Ομιλούνται 26 διαφορετικές γλώσσες. Πίστεις, αιρέσεις και κουζίνες είναι διαφορετικές. Πριν από 100 χρόνια δημιουργήθηκε ένα κράτος από αυτό το χάος και ο καθένας έγινε αποδεκτός σαν Τούρκος, αλλά σήμερα αυτή η κατανόηση αμφισβητείται και η πολιτική ταυτότητας έρχεται στο προσκήνιο σύμφωνα με τις παγκόσμιες τάσεις. Αυτό που με λυπεί περισσότερο είναι η σταδιακή εξαφάνιση της αρχής του αντικληρικισμού. Εκατομμύρια γυναικών ανησυχούν για την απώλεια των δικαιωμάτων που κέρδισαν με σκληρούς αγώνες και για τον κίνδυνο να υποχρεωθούν να ζήσουν σύμφωνα με τις αρχές της ισλαμικής σαρίας. Δυστυχώς έχουμε γίνει μια πολύ πολωμένη κοινωνία».
Οταν η Φαραντούρη τού γνώρισε τον Θεοδωράκη, πρωτοστάτησαν στην ίδρυση της Επιτροπής της Ελληνοτουρκικής Φιλίας. Υπάρχουν τέτοια περιθώρια σήμερα; «Το 1986 κάναμε έναν κοινό δίσκο με τον Θεοδωράκη. Οταν αυτό το άλμπουμ απέκτησε υψηλές πωλήσεις στην Τουρκία, ο Μίκης ήρθε στην Κωνσταντινούπολη για την τελετή του χρυσού δίσκου. Στη διάρκεια της επίσκεψης ιδρύσαμε την Επιτροπή Ελληνοτουρκικής Φιλίας, επισκεφθήκαμε τον πρωθυπουργό Οζάλ και του ζητήσαμε να άρει την απαίτηση βίζας για τους Ελληνες πολίτες. Ο οργανισμός μας ήταν πολύ ενεργός και προκάλεσε μια πιο ήπια σχέση μεταξύ των δύο λαών. Αργότερα ο Ισμαΐλ Τζεμ, που ασχολούνταν με πρωτοβουλίες φιλίας με τον αγαπητό φίλο μου Γιώργο Παπανδρέου, είπε: “Εμείς οι πολιτικοί περπατάμε σε ένα χαλί της ειρήνης που εσύ και ο Θεοδωράκης απλώσατε μαζί”. Φυσικά, συγκεκριμένα θέματα μεταξύ των δύο χωρών δεν μπορούν να λυθούν μόνο μέσω της τέχνης και της μουσικής, αλλά βοηθάει να μαλακώνεις τις σχέσεις. Φανταστείτε ότι έπειτα από τόσους αιματοβαμμένους πολέμους, ο Βενιζέλος και ο Ατατούρκ είχαν μια επαναπροσέγγιση. Οι περισσότεροι σήμερα αγνοούν ότι ο Βενιζέλος έγραψε το 1934 στο Οσλο μια επιστολή προτείνοντας τον Κεμάλ για το Νομπέλ Ειρήνης, αλλά αυτό το γράμμα υπάρχει».
Τον ρωτάμε ακόμη πόσο εφικτό είναι αυτά που μας ενώνουν να γίνουν περισσότερα από εκείνα που μας χωρίζουν. Ο Λιβανελί πιστεύει ότι «καθώς οι λαοί σε όλο τον κόσμο απελευθερώνονται από τον φανατισμό της θρησκείας και του εθνικισμού, τα προβλήματα θα λύνονται πιο εύκολα. Και στις δύο χώρες αυτή η σχέση δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιείται σαν εγχώριο πολιτικό εργαλείο. Αν η Τουρκία μπορούσε να γίνει μια χώρα-μέλος της Ε.Ε., όλα τα προβλήματά μας, συμπεριλαμβανομένου εκείνου της Κύπρου και της Ανατολικής Μεσογείου, θα μπορούσαν να λυθούν υπό την ομπρέλα της Ε.Ε. Δεν θεωρώ τις Βρυξέλλες ως ένα ιδανικό, αλλά θα ήμασταν και πάλι κάτω από μια κοινή στέγη».
Πρώτη αγάπη η λογοτεχνία
Ο Λιβανελί αγαπήθηκε μέσα από τα τραγούδια αλλά και τα μυθιστορήματά του. Τι του προσφέρει η λογοτεχνία που δεν προσφέρει το τραγούδι; «Η λογοτεχνία είναι η πρώτη μου αγάπη. Ασκήθηκα ως λογοτέχνης ήδη από τα παιδικά μου χρόνια, αλλά η μουσική, στην οποία ήθελα να παραμείνω ερασιτέχνης, κυριάρχησε στο πρώτο μισό της ζωής μου. Το άλμπουμ που έκανα εναντίον της χούντας του 1971 έγινε η φωνή της αντίστασης. Σήμερα είμαι ευτυχής που μπορώ να γράψω τις νουβέλες μου και δημοσιεύονται στη γλώσσα μου και σε σχεδόν 40 χώρες. Μέσα από τη μουσική μπορείς να εκφράσεις τα συναισθήματά σου, αλλά δεν μπορείς να δημιουργήσεις χαρακτήρες, να αναλύσεις μια περίοδο ή να προωθήσεις νέες ιδέες, όπως μπορείς σε μια νουβέλα. Το να συνθέτω μουσική και να γράφω νουβέλες δεν βρίσκεται για μένα σε αντίθεση, αλλά σε συμπλήρωση. Είμαι ικανοποιημένος που τα βιβλία μου φθάνουν στους Ελληνες αναγνώστες».