Εκδόθηκε φέτος στα ελληνικά, εκατό ακριβώς χρόνια μετά την πρώτη έκδοσή του (1923), το διάσημο βιβλίο του Βίκτορ Σκλόφσκι «Zoo. Γράμματα όχι για την αγάπη ή τρίτη Ελοΐζα» (μτφρ. από τα ρωσικά, σημειώσεις και επίμετρο, Νιόβη Ζαμπούκα, Αντίποδες, 2023). Το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε στο Βερολίνο, όπου ζούσε τότε αυτοεξόριστος ο συγγραφέας του, στην περιοχή γύρω από τον Ζωολογικό Κήπο, μαζί με δεκάδες χιλιάδες άλλους Ρώσους εμιγκρέδες, και επανεκδόθηκε αρκετές φορές με διαρκείς αλλαγές. Τούτο είναι το δεύτερο πλήρες βιβλίο του Σκλόφσκι που κυκλοφορεί στα ελληνικά, έχει προηγηθεί η ογκώδης βιογραφία του Τολστόι, σε μετάφραση Αρη Αλεξάνδρου («Λέων Τολστόι. Βιογραφία», εκδ. Μέλισσα, 1965). Εχει ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι το βιβλίο είχε εκδοθεί στη Ρωσία το 1963 και μέσα σε μόλις δύο χρόνια εκδόθηκε στα ελληνικά, ενώ στη Γαλλία, που υπήρξε ο κατεξοχήν δίαυλος του έργου του Σκλόφσκι προς τη Δύση, εκδόθηκε το 1969. Η δικτατορία ματαίωσε, δυστυχώς, την ομαλή εκδοτική πορεία του βιβλίου – λίγοι, φαντάζομαι, το έχουμε στη βιβλιοθήκη μας.
Επιστολές
Το «Zoo» ανήκει στην παράδοση των επιστολιμαίων μυθιστορημάτων, στην οποία άλλωστε παραπέμπει ευθέως και ο διαζευκτικός τίτλος του. Απαρτίζεται από επιστολές προς την Αλια και λίγες δικές της απαντήσεις. Ο Σκλόφσκι είναι παθιασμένα ερωτευμένος με τη Ρωσοεβραία Ελσα Τριολέ, την κατοπινή σύζυγο του Αραγκόν, που ζει και αυτή στο Βερολίνο, παντρεμένη με τον Γάλλο αξιωματικό Αντρέ Τριολέ, η οποία όμως δεν ανταποκρίνεται στον έρωτά του (όχι πάντως από πιστότητα στον σύζυγό της). Ο έρωτας είναι (ή μάλλον ήταν) γραφομανής, ο Σκλόφσκι της γράφει συνεχώς γράμματα και η Τριολέ απαντάει (πόσο συχνά;). Τα γράμματα του Σκλόφσκι προς την Τριολέ σώθηκαν όλα, γιατί εκείνη τα φύλαγε όσο ζούσε, αλλά και γιατί τα φύλαξε και ο Αραγκόν μετά τον θάνατό της, ενώ τα γράμματα της Τριολέ τα κατέστρεψε, λένε, η δεύτερη σύζυγος του Σκλόφσκι μετά τον θάνατό του. Τα γράμματα αυτά εκδόθηκαν για πρώτη φορά στο σύνολό τους, μεταφρασμένα στα γαλλικά, φέτος τον Ιούνιο: Victor Chklovski, Lettres à Elsa Triolet (Ginkgoéditeur, 2023).
Η συλλογή περιέχει εξήντα δύο γράμματα, από το 1922 έως το 1971 (τα τρία τελευταία απευθύνονται στον Αραγκόν). Στις 14 Οκτωβρίου 1945 (44ο γράμμα), θα της γράψει: «Πάνε είκοσι χρόνια που γύρισα στη Ρωσία, είχα ένα γιο· σκοτώθηκε [στην Ανατολική Πρωσία, στις 13 Φεβρουαρίου 1945]. Προσπάθησα να χτίσω τη ζωή μου χωρίς εσένα και απέτυχα. Επί είκοσι χρόνια γράφω για τον χωρισμό». Το 60ό γράμμα του (27 Ιουνίου 1970) είναι απάντηση σε επιστολή του Αραγκόν, με την οποία του ανήγγειλε τον θάνατο της Τριολέ (16 Ιουνίου 1970). Χάρη στην απελευθερωτική δύναμη του γήρατος, ο Σκλόφσκι του γράφει μεταξύ άλλων και τα εξής: «Γνωρίζεις πόσο ερωτευμένος ήμουν με την Ελσα. Τα γράμματα που της έχω στείλει ανήκουν τώρα σε σένα. Μού πήρε είκοσι χρόνια να μπορέσω να ξαναγαπήσω. Αν εκείνη με είχε αγαπήσει, θα είχα γίνει μια ιδιοφυΐα…». Το αμέσως προηγούμενο γράμμα (59ο), γραμμένο τον Ιανουάριο του 1968, είναι το τελευταίο που της στέλνει. Είναι γέρος και κουρασμένος, οι φίλοι αρρωσταίνουν και πεθαίνουν, ο ορίζοντας του κόσμου στενεύει: «Είμαι κουρασμένος. Τα γηρατειά, λένε, είναι μια κούραση που δεν περνάει», και λίγο παραπάνω «το χειρότερο με τα γηρατειά είναι ότι περνάνε κι αυτά».
«Το χειρότερο με τα γηρατειά είναι ότι περνάνε κι αυτά», γράφει ο Βίκτορ Σκλόφσκι στο τελευταίο του γράμμα προς την Ελσα Τριολέ, το 1968.
Βαριέμαι θανάσιμα τις ερωτικές αλληλογραφίες, άλλωστε όλες λένε το ίδιο και το ίδιο, με φορτική επαναληπτικότητα, διάβασα όμως τα γράμματα αυτά, προκειμένου να καταλάβω καλύτερα τι ακριβώς έκανε ο Σκλόφσκι στο επιστολικό μυθιστόρημά του, το οποίο έγραφε την ίδια ακριβώς περίοδο που έστελνε και τα ερωτικά γράμματα (σ. 71). Το «Zoo» απαρτίζεται από 29 ή 32 επιστολές, εκ των οποίων έξι της Αλιας. Από τις πραγματικές επιστολές της Αλιας-Τριολέ δεν σώθηκε, όπως είπαμε, καμία, ενώ από το corpus των επιστολών του Σκλόφσκι σταχυολογούνται φράσεις, αλλά ποτέ ένα ολόκληρο γράμμα, χωρίς καμία απολύτως αλλαγή. Το εξαίρετο ενδέκατο γράμμα του «Zoo» για τον λαογράφο Μπογκατιριόφ ταυτίζεται σχεδόν, με λίγες μικροδιαφορές, με το 29ο του επιστολικού corpus του Σκλόφσκι, αλλά είναι πιθανό να γράφτηκε αρχικά για το «Zoo» και να στάλθηκε και στην Τριολέ ως επιστολή.
Το «Zoo» δεν αποτελεί επιλογή και απάνθισμα από την ερωτική αλληλογραφία Σκλόφσκι – Τριολέ, είναι ένα ολοκαίνουργιο βιβλίο, αυτοτελές και αυτόνομο. Η αναζήτηση συσχετίσεων ή διασταυρώσεων ανάμεσα στα γράμματα του Σκλόφσκι και στο «Zoo» αποτελεί παραπλανητική φιλολογική ματαιοπονία. Αν αυτά τα γράμματα είναι όχι για την αγάπη (η Αλια του «Zoo» είναι μια μεταφορά, δεν υπήρξε ποτέ, σ. 110), τότε για τι είναι; Είναι για πολλά, ποικίλα και διάσπαρτα: για την προδοσία του Πέτρου, για το αυτοκίνητο (ενθουσιαστικό εγκώμιο), για τον Χλέμπνικοφ, τον Ρέμιζοφ, τον εκδότη Γκρζέμπιν –λειτουργούν εκείνη την εποχή στο Βερολίνο περίπου 90 ρωσικοί εκδοτικοί οίκοι (σ. 157)!–, για τον Παστερνάκ, τον Σαγκάλ, τον Μπογκατιριόφ, για τη λογοτεχνία, για τον Ερενμπούργκ…
Αποξένωση
Αν ο μίτος που τα συνδέει όλα αυτά φαίνεται να είναι η θλίψη του συγγραφέα που η Αλια δεν γίνεται ποτέ δική του αλλά μένει πάντα ξένη («εκείνη στην οποία λέω όλες μου τις λέξεις είναι ξένη», σ. 77), στην πραγματικότητα εκφράζουν περισσότερο το δικό του αίσθημα αποξένωσης από τον κόσμο της Ευρώπης και τη νοσταλγία του για τη Ρωσία: «Νιώθεις συνδεδεμένη με τον κόσμο της κουλτούρας. Με ποιον ακριβώς, Αλια; Υπάρχουν πολλοί. Κάθε χώρα έχει την κουλτούρα της, στην οποία ως ξένος δεν έχεις πρόσβαση. Εμένα πονάει η καρδιά μου για την Πετρούπολη, σκέφτομαι τις γέφυρές της, ενώ εσύ δεν μπορείς να γυρίσεις στη Ρωσία, αγαπάς τη Γαλλία, αλλά δεν πεθαίνεις από νοσταλγία γι’ αυτήν. […] Αλια, συχώρεσέ μου, τη λυπητερή μου αγάπη: πες μου, σε ποια γλώσσα θα πεις την τελευταία σου λέξη πεθαίνοντας;» (σ. 93-94).
Ο Βίκτορ Σκλόφσκι την είπε στα ρωσικά το 1984, εξήντα ολόκληρα χρόνια μετά από τότε που γύρισε στη Ρωσία (1924), ηττημένος ερωτικά, αλλά νικητής συγγραφικά: «Την τέχνη μου ως συγγραφέα, το δρόμο της ελευθερίας μου πάνω στα κεραμίδια, δεν την αλλάζω για κανένα ευρωπαϊκό κοστούμι, γυαλισμένες μπότες, σκληρό συνάλλαγμα, ούτε καν για την Αλια» (σ. 29)!