Αυτές τις ημέρες στα γραφεία των αρμόδιων δασκάλων και καθηγητών στέλνονται προτάσεις με τις νέες θεατρικές παραγωγές για παιδιά και εφήβους: «Καθημερινές παραστάσεις για σχολεία. Ειδικές τιμές». Η χειμερινή θεατρική σεζόν σύντομα αρχίζει, όχι με τους ίδιους καλούς οιωνούς για όλους. Το θέατρο για ανήλικους θεατές έχει κερδίσει πολλές θετικές συζητήσεις τα τελευταία χρόνια, ωστόσο τα μέλη της επιτροπής Κρατικού Βραβείου Θεατρικού Εργου για παιδιά εκφράζουν την ανησυχία τους τόσο για τον μειωμένο αριθμό νέων έργων που υποβάλλονται στον διαγωνισμό, όσο και τη «φθίνουσα πορεία» του θεσμού.
Ο ανησυχητικά χαμηλός αριθμός συμμετοχών (13 από 40 την προηγούμενη φορά) αποτέλεσε σημείο έντονου προβληματισμού και συζητήσεων. Το ίδιο και οι αδυναμίες των έργων, όπως τα δραματουργικά χάσματα, η απουσία στέρεου δραματικού πλαισίου που να ευνοεί και να αναδεικνύει δραματικές καταστάσεις, συγκρούσεις και χαρακτήρες.
Αυτά σημειώνει μεταξύ άλλων στο σκεπτικό της η επιτροπή αποτελούμενη από τους Τάκη Τζαμαργιά, Μαρία Καρανάνου, Μαρία Δημάκη – Ζώρα, Δήμητρα-Βικτωρία Πανάγου, Εδουάρδο-Δημήτριο Γεωργίου. Και προσθέτει ότι ο διαγωνισμός πρέπει να απευθυνθεί στοχευμένα σε νέες δημιουργικές δυνάμεις στον χώρο της θεατρικής γραφής, ενθαρρύνοντας την ενασχόληση με τη συγγραφή για ανήλικους θεατές. Αλλά αυτό που πάνω απ’ όλα ανησυχεί είναι ότι σε κάποια έργα «υπήρξαν σαφείς στερεοτυπικές, σεξιστικές έως και εθνικιστικού χαρακτήρα αναφορές».
Το βραβείο του 2022 ομόφωνα απονεμήθηκε στο έργο «Ο αδερφός μου από τ’ αστέρια» της Αγγελικής Δαρλάση, καταξιωμένης και βραβευμένης συγγραφέως που έχει δείξει με τι τρόπο προσεγγίζει το ανήλικο κοινό σε βιβλία και παραστάσεις όπως «Το αγόρι στο θεωρείο» που ανέβηκε πριν από δύο χρόνια στο Εθνικό Θέατρο. «Ξαφνιαστήκαμε κι εμείς όταν είδαμε ότι πίσω από το ψευδώνυμο “Αννα Δήμου” ήταν η Αγγελική», λέει στην «Κ» ο Τάκης Τζαμαργιάς, πρόεδρος της επιτροπής εδώ και 10 χρόνια. «Το θέμα που καταπιάστηκε, το φάσμα του αυτισμού, ήταν δύσκολο, απαιτούσε ειδική διαχείριση και εκείνη κατάφερε να τοποθετήσει πολύ καλά την ιστορία». Επαινος ομόφωνα απονεμήθηκε στο «Κάποτε στο Χάμελιν» της Μαρίας Χίου (ψευδώνυμο Μέλισσα).
Ξεπερασμένη πατριδοπληξία
Σκηνοθέτης, ηθοποιός, εκπαιδευτικός, μέλος του Ειδικού Εκπαιδευτικού Προσωπικού του ΕΚΠΑ, ο κ. Τζαμαργιάς υπογραμμίζει ότι αυτό που τον θύμωσε φέτος είναι «μια ξεπερασμένη πατριδοπληξία σε πολλά έργα, ακόμη και παραποίηση ιστορικών γεγονότων που μου θύμισε την επταετία. Καμία σχέση με τα θέματα που απασχολούν τα παιδιά και τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα».
Στις αδυναμίες δεν διαπιστώνεται μόνο η έλλειψη ενδιαφέρουσας πλοκής, ισχυρών χαρακτήρων, σύγχρονης θεματικής και αισθητικής, καλογραμμένων κειμένων, στέρεου δραματικού πλαισίου. Κάποιοι δημιουργοί στα έργα τους, υποστηρίζει ο κ. Τζαμαργιάς, «μοιάζουν να μην έχουν καμία επαφή με το πώς αναπτύσσεται ένα δραματικό κείμενο μορφολογικά, δομικά, υφολογικά. Τα περισσότερα έργα είναι καταθέσεις εκπαιδευτικών. Τα γράφουν για σχολικές παραστάσεις και έπειτα τα καταθέτουν στον διαγωνισμό. Μπορεί να είναι ενδιαφέρουσες δουλειές για σχολικά ανεβάσματα, δεν τις υποτιμώ, αλλά ακατάλληλες να παρουσιαστούν επαγγελματικά στη σκηνή. Χωρίς ενδιαφέροντες ήρωες να ταυτιστούν, δεν μπορεί να υπάρξει ένα έργο για παιδιά».
Σε μια εποχή έντονων συζητήσεων για την πανδημία, τη σχολική ή ενδοοικογενειακή βία, τις έμφυλες διακρίσεις, κάθε είδους εκφοβισμό, ζητήματα που θα μπορούσαν να αποτελέσουν ιδέες για νέα δραματουργία, πολλά έργα χαρακτηρίζονται από «εντελώς παλιομοδίτικη αντίληψη παιδικού θεάματος», επίσης έργα τηλεοπτικής αισθητικής που μοιάζουν με μεταγραφές ταινιών της Ντίσνεϊ. «Υπάρχει ένα στενό ιδεολογικό πλαίσιο, στοιχεία σεξισμού που φέτος ήταν πολύ έντονα και μας θύμωσε όλους, γιατί αντί να προχωράμε και να έχουμε στα νέα θεατρικά έργα αναφορές όσων απασχολούν παιδιά και εφήβους του 21ου αιώνα, γυρίζουμε σε στερεότυπα του παρελθόντος».
Ο ίδιος έχει σκηνοθετήσει το «Παραμύθι χωρίς όνομα» της Πηνελόπης Δέλτα σε διασκευή του Βαγγέλη Ραπτόπουλου στο Εθνικό Θέατρο αλλά και τον «Μεγάλο περίπατο του Πέτρου» της Αλκης Ζέη σε διασκευή Σάββα Κυριακίδη που έκανε έναν επιτυχημένο 8ετή κύκλο στις κρατικές μας σκηνές, καθώς και της Κύπρου και παίχτηκε πέρυσι στο θέατρο Βασιλάκου. Παραδέχεται ότι η θεατρική μεταφορά έργων της Δέλτα και της Ζέη έχει πάντα ανταπόκριση στο κοινό, ότι τους ανήλικους θεατές «τους απωθεί ο διδακτισμός και κάθε τι γλυκερό, θέλουν καθαρούς ολοκληρωμένους χαρακτήρες κι όχι σχήματα» και αντίθετα με ό,τι νομίζουν πολλοί, «τα παιδιά δεν δελεάζονται από υπερθεάματα γιατί αυτό τους το καλύπτουν άλλα τεχνικά μέσα».
Εντέλει τι λείπει από το θέατρο για παιδιά; Θεατρικά κείμενα από νέους και δοκιμασμένους συγγραφείς, να ανεβαίνουν τα βραβευμένα έργα, να γράφουν γι’ αυτά οι κριτικοί που συνήθως το αποφεύγουν, απαντά ο κ. Τζαμαργιάς. «Η επιτροπή είχε θίξει τα προβλήματα του θεσμού σε παλιότερη επιστολή της στο ΥΠΠΟΑ και κανείς δεν απάντησε. Τώρα ζητήσαμε συνάντηση με τον υφυπουργό Πολιτισμού Χρίστο Δήμα».
«Θεωρώ ότι οι συγγραφείς που ασχολούνται σοβαρά με το θέατρο δεν βλέπουν ισότιμα το θέατρο για ανήλικους θεατές», λέει στην «Κ» η Μαρία Δημάκη – Ζώρα.
Μάλιστα προτείνει να μη δοθούν βραβεία για μια χρονιά και το υπουργείο να διαθέσει τα χρήματα σε σειρά σεμιναρίων με συγγραφείς και σκηνοθέτες. «Υπάρχουν πολλές εστίες δημιουργικής γραφής εντός κι εκτός πανεπιστημίων και μεγάλη διάθεση».
«Απογοήτευση»
Η Μαρία Δημάκη – Ζώρα, επίκουρη καθηγήτρια Θεατρολογίας Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ, με γνωστικό αντικείμενο «Θεατρολογία: Νεοελληνική Δραματουργία και Πολιτισμός» και σύμβουλος – καθηγήτρια στο ΕΑΠ, στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Δημιουργική Γραφή», είναι εδώ και επτά χρόνια μέλος της επιτροπής. Οπως λέει στην «Κ», «φέτος υπήρξε απογοήτευση».
Παρατηρεί ότι η αύξηση του αριθμού των παραστάσεων για παιδιά παρουσιάζεται στις αθηναϊκές σκηνές και δυστυχώς όχι στην επαρχία και τονίζει ότι «δεν υπάρχει ανάλογη βελτίωση στην ποιότητα των έργων αυτών. Θεωρώ ότι οι συγγραφείς που ασχολούνται σοβαρά με το θέατρο δεν βλέπουν ισότιμα το θέατρο για ανήλικους θεατές. Ισως γιατί πιστεύουν ότι αυτό δεν έχει μεγάλο αντίκρισμα στην κριτική, επομένως δεν θα πάρουν ανατροφοδότηση και προβολή. Αυτό θέλουν όλοι, συγγραφείς και ηθοποιοί. Εχουμε πολλούς νέους ηθοποιούς που έρχονται στα μεταπτυχιακά μας και μας λένε ότι ασχολούνται με το παιδικό θέατρο για βιοποριστικούς λόγους ή περιμένοντας να τους “ανακαλύψει” κάποιος στο θέατρο ενηλίκων».
Η κ. Δημάκη σημειώνει ακόμη ότι ο χώρος αυτός αποφέρει εισιτήρια, οι γονείς πληρώνουν για να πάνε τα παιδιά τους στο θέατρο, «όμως με πληγώνει η αντιμετώπιση “παιδιά είναι”, όταν πρόκειται για την ποιότητα μιας παράστασης. Πρέπει συγγραφείς, σκηνοθέτες, ηθοποιοί να καταλάβουν ότι το θέατρο για παιδιά δεν είναι καθόλου υποδεέστερο».
Ξεχωρίζει συγγραφείς όπως η Αγγελική Δαρλάση ή ο Ανδρέας Φλουράκης, αλλά θεωρεί ότι το στοίχημα είναι οι νέοι δημιουργοί να ασχοληθούν και να αγαπήσουν το είδος όπως παλιότερα η Ξένια Καλογεροπούλου, ο Δημήτρης Ποταμίτης, ο Γιάννης Καλατζόπουλος, ο Θωμάς Μοσχόπουλος, κ.ά.
Υπογραμμίζει ότι τα περισσότερα έργα που υποβλήθηκαν στον διαγωνισμό «είχαν παιδαγωγίζουσα διάθεση και όχι παιδαγωγική», ότι λείπει η πρωτότυπη δραματουργία για τα παιδιά. Λέει ότι όλα τα θέματα είναι κατάλληλα για παιδιά «αρκεί να δίνονται μέσα από την τέχνη και τη σωστή παιδαγωγική και όχι διδακτική διάσταση» και θυμίζει ότι πρόκειται για γενιά που έρχεται σε επαφή με τις ψηφιακές πλατφόρμες από τη βρεφική ηλικία.
Αυτό που φαίνεται να αναπτύσσεται περισσότερο στο θέατρο για ανηλίκους είναι το βρεφικό θέατρο. Τον περασμένο Μάιο η Μαρία Δημάκη με την Κλειώ Φανουράκη από το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του ΕΚΠΑ οργάνωσαν το πρώτο διεθνές συνέδριο για πολύ νεαρούς θεατές σε συνεργασία με τη δραστήρια ομάδα Atrika. Σκοπός ήταν να διερευνηθούν τα βασικά στοιχεία που προσδιορίζουν και οριοθετούν το δράμα και το θέατρο για τις ηλικιακές ομάδες 0-3 και 3-6 ετών. «Είναι κι αυτή μια ομάδα κοινού με ανάγκες», λέει η κ. Δημάκη, «αλλά χρειάζεται έρευνα και πολλή δουλειά από τους συντελεστές γιατί δεν βασίζεται τόσο στον λεκτικό όσο στον ηχητικό, μουσικό, εκφραστικό κώδικα». Γιατί όμως δεν έχουμε πολλές εφηβικές παραστάσεις; Γιατί «πρόκειται για μια κατεξοχήν ηλικιακή ομάδα που μονίμως αλλάζει και έχει διαφορετικές ανάγκες».
Αυτό που την αποκαρδιώνει σε θεατρικά έργα για παιδιά είναι κάθε αναφορά σε διακρίσεις φύλων και εθνικιστικές απόψεις όπως αυτές σε υποβληθέντα έργα του τελευταίου διαγωνισμού. «Με τρομάζει ότι προέρχονται από ανθρώπους που γράφουν συνειδητά για παιδιά. Υπήρξαν πολλές στερεοτυπικές εικόνες για το χρώμα του δέρματος και άλλα σχετικά. Στην αρχή αναρωτηθήκαμε, ο δημιουργός τους βρήκε τρόπο να κάνει πλάκα, να τρολάρει και έλαβε μέρος στον διαγωνισμό ή τα πιστεύει;».
Σε έρευνα για διπλωματική εργασία φοιτήτριάς της με θέμα τα έμφυλα στερεότυπα για παιδιά, προέκυψε ότι αρκετά έργα της τελευταίας 15ετίας που πωλούνται στα βιβλιοπωλεία παρουσιάζουν στερεοτυπικές εικόνες: κορίτσια να παίζουν με κούκλες, τα αγόρια με όπλα, ότι η μαμά είναι γλυκός καλός άνθρωπος, ο μπαμπάς αυστηρός και αυτός που φέρνει τα λεφτά στο σπίτι. «Εργα συνήθως μικρών εκδοτικών οίκων που όμως κάποιος επιμελητής τα διάβασε πριν κυκλοφορήσουν».