Οταν το 1991 προβαλλόταν με επιτυχία η ταινία «Ολα τα πρωινά του κόσμου» του Αλέν Κορνό, με θέμα τον βίο και την τέχνη του σπουδαίου Γάλλου συνθέτη Μαρέν Μαρέ, μαζί με την ταινία, λανσαρίστηκε και η μουσική της υπόκρουση, η οποία γνώρισε ανάλογη επιτυχία. Τότε το ευρύ κοινό ανακάλυψε τον ήχο ενός σπουδαίου ερμηνευτή και του εξίσου εκπληκτικού συνόλου του: του Ζορντί Σαβάλ και του Les Concert des Nations.
Ο Σαβάλ, παλαιός βιρτουόζος του τσέλου που ανακάλυψε κάποια στιγμή τη βιόλα ντα γκάμπα, πρόδρομο του βιολοντσέλου, βασική εκπρόσωπο της λεγόμενης «παλαιάς μουσικής», ήταν ένα καλά κρυμμένο μυστικό στον χώρο της κλασικής μουσικής. Μπορεί ο πολύς κόσμος να τον ανακάλυψε τη δεκαετία του ’90, ο Σαβάλ όμως εξερευνούσε με τον δικό του τρόπο την παλαιά μουσική ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’70, συντροφιά με τη γυναίκα της ζωής του, την υψίφωνο Μονσεράτ Φιγκέρας (η οποία, δυστυχώς, έφυγε από τη ζωή το 2011).
Μουσικός – εξερευνητής
Δίνοντας συναυλίες παντού στον κόσμο και ηχογραφώντας για την εταιρεία AliaVox, ο Σαβάλ δεν λειτούργησε μονάχα ως μουσικός αλλά ως εξερευνητής της μουσικής ως πολιτισμικού, ανθρωπολογικού, ιστορικού φαινομένου. Κάθε πρότζεκτ του έχει πίσω του πολυετή έρευνα, γι’ αυτό και κάθε ηχογράφηση δεν προσφέρει μονάχα τη μουσική και μερικά λόγια σε ένα φυλλάδιο αλλά, συχνά, ολόκληρους τόμους. Οχι τυχαία, πολλά πρότζεκτ του Σαβάλ διατρέχουν εποχές και τόπους. Το διπλό cd για την ιστορία της Βενετίας μέσα από τη μουσική της, από την Αναγέννηση έως τον Ρομαντισμό, αποτελεί και βιβλιογραφική αναφορά. Κάτι ανάλογο έχει κάνει και με τη μουσική της εποχής του Καραβάτζο και άλλα πολλά. Ουσιαστικά, ο ακροατής δεν ακούει μονάχα τη μουσική, αλλά διεισδύει στο πνεύμα και στην ατμόσφαιρα που τη γέννησε και τη διαμόρφωσε. Κάθε πρότζεκτ του Σαβάλ είναι ένα πολιτισμικό ταξίδι. Είτε ασχολείται με την προκλασική μουσική είτε με τη μουσική της Αρμενίας, του Ισλάμ ή των Εβραίων της Μεσογείου, ο Σαβάλ βλέπει τη μουσική σαν ένα όλον, ένα θαύμα της ανθρώπινης δημιουργίας.
Τα τελευταία χρόνια, ο Σαβάλ έχει με τους μουσικούς του προχωρήσει στον χρόνο και επανασυστήνει, με ιστορικά ενημερωμένες ερμηνείες σε όργανα εποχής, με εξαντλητική μελέτη των πρώτων πηγών (αυθεντικές παρτιτούρες και προσχέδια), τη μουσική της κλασικής εποχής και της πρώιμης ρομαντικής εποχής. Το ορατόριο «Η Δημιουργία» του Χάιντν ακολούθησε ένα εκπληκτικό Ρέκβιεμ του Μότσαρτ, ενώ ήδη ο κύκλος των εννέα συμφωνών του Μπετόβεν έχει γράψει τη δική του ιστορία. Προχώρησε επίσης σε μεμονωμένες συμφωνίες του ώριμου Σούμπερτ και εσχάτως, πάντοτε από την ίδια δισκογραφική εταιρεία, έφερε στο φως δύο εκδοχές της περίφημης Ιταλικής Συμφωνίας του Φέλιξ Μέντελσον (1809-1847): την αρχική εκδοχή της, του 1833, και την τελευταία που άφησε αυτός ο έξοχος συνθέτης, το 1834.
Στο Μέγαρο Μουσικής
Το έργο αυτό θα μας παρουσιάσει ο Σαβάλ με το σύνολό του στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 16 Οκτωβρίου. Αυτό στο πρώτο μέρος, διότι στο δεύτερο θα παρουσιάσει τη σκηνική μουσική που συνέθεσε ο Μέντελσον για το «Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας», μια πανδαισία ηχοχρωμάτων που εκφράζει μοναδικά τον ονειρικό χαρακτήρα του σαιξπηρικού έργου.
Για μένα είναι ζωτικής σημασίας η μουσική που συστήνω σε έναν ακροατή να μπορεί να τη βάλει σε ένα πλαίσιο πολιτισμικό, ιστορικό, κοινωνικό.
Με αφορμή την επικείμενη συναυλία του στην Αθήνα, ο Ζορντί Σαβάλ δέχθηκε να μας μιλήσει, μέσω Zoom, μολονότι μόλις είχε προσγειωθεί στην Ισπανία από το Σάο Πάολο. «Αυτή η συνέντευξη σήμερα είναι η μόνη μου δουλειά για σήμερα», μου είπε χαμογελαστός. Ηταν η πρώτη φορά που έβλεπα και μιλούσα ζωντανά με έναν ερμηνευτή που άλλαξε για πάντα το τοπίο της ερμηνείας και ηχογράφησης της λόγιας μουσικής (και όχι μόνο της δυτικής) και αυτό που είδα ήταν έναν απρόσμενα γλυκύτατο άνθρωπο που είχε όρεξη για συζήτηση, ανοιχτό και προσηνή, ο οποίος, στα 82 του, δείχνει ακμαίος και μιλάει ακόμη με αστείρευτο πάθος για τη μουσική – και όχι μόνο από την τεχνική ή ιστορική της σκοπιά αλλά και για τη σύνδεσή της με τον κόσμο σήμερα, στη σκιά των σύγχρονων προβλημάτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Ακολουθεί ένα μέρος από όλα όσα μοιράστηκε μαζί μας.
Για τους ρομαντικούς: Είναι ένα μεγαλόπνοο σχέδιο που ξεκίνησε το 2019. Κάνουμε και εδώ ό,τι κάναμε και με την «παλαιά μουσική». Δουλεύουμε πάντοτε με τα πρωτότυπα χειρόγραφα και μελετούμε τις κατοπινές μεταγραφές των έργων για να βλέπουμε τυχόν αλλαγές, κυρίως στον όγκο της ορχήστρας, στο είδος των οργάνων και, βέβαια, στο τέμπο. Βλέπετε, αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι μεγάλοι μαέστροι που ξέρουμε, και που θαυμάζω απεριόριστα και εγώ ο ίδιος, ουσιαστικά μας έμαθαν τους πρώτους ρομαντικούς φέρνοντας στις ερμηνείες τους στοιχεία από την προσέγγιση που είχαν σε μεταγενέστερους συνθέτες, τον Μπρούκνερ, τον Μάλερ, τον Ρ. Στράους. Ομως ο Μπετόβεν, π.χ., αγνοούσε αυτούς τους συνθέτες, δεν τους πρόλαβε. Η δική μας προσέγγιση είναι να δούμε με ποιον τρόπο ο Μπετόβεν ή ο Μέντελσον φέρουν στα έργα τους στοιχεία της δικής τους παράδοσης, από τον Μπαχ και τον Ραμό έως τον Χάιντν και τον Μότσαρτ. Ετσι έχεις μια αίσθηση σύνδεσης και συνέχειας, καθώς και εξέλιξης. Η Ηρωική του Μπετόβεν έχει μέσα της τη γλώσσα του Μότσαρτ, του Χάιντν ή και του Γκλουκ. Δεν έχω κάτι εναντίον των κατεστημένων ερμηνειών αυτών των έργων, μεγάλωσα με τον Κάραγιαν, δεν τον ακούω βέβαια πια. Απλώς ακολουθώ μια δική μου προσέγγιση.
Μετά τους ρομαντικούς: Με ρωτάτε αν θα σταματήσω κάπου, π.χ., στον Μάλερ. Θα σας πω. Το όριό μας είναι καθαρά οικονομικής φύσης. Δηλαδή, μια μεγάλη συμφωνική ορχήστρα περιλαμβάνει μουσικούς πλήρους απασχόλησης, με μισθούς κτλ. Το δικό μου σύνολο είναι πιο μικρό και αποτελείται από μουσικούς που προέρχονται, ενίοτε, από 27 διαφορετικές χώρες. Είμαστε ένα ελεύθερο και ευέλικτο μουσικό σύνολο που αλλάζει κάθε τόσο, όχι μια σταθερή συμφωνική ορχήστρα. Πάντως, σκοπεύουμε να κάνουμε Μπρούκνερ και το 2026 σχεδιάζουμε ένα Γερμανικό Ρέκβιεμ του Μπραμς.
Η μουσική σαν ταξίδι: Για μένα είναι ζωτικής σημασίας η μουσική που συστήνω σε έναν ακροατή να μπορεί να τη βάλει σε ένα πλαίσιο πολιτισμικό, ιστορικό, κοινωνικό. Γι’ αυτό όλα μας τα πρότζεκτ είναι συνδυαστικά. Δεν είναι μόνο μουσικά. Αποτελούν στοχασμούς πάνω στην Ιστορία, πάνω στον πολιτισμό μας. Εάν μπορούμε να κατανοήσουμε τι συνέβη στο παρελθόν, ίσως γίνουμε λίγο καλύτεροι στο μέλλον. Αλλά είναι πολύ δύσκολο το τελευταίο: τα ανθρώπινα όντα έχουν πολύ κοντή μνήμη. Μνήμη χρυσόψαρου. Είμαστε έτοιμοι σήμερα να αποδεχθούμε την άκρα Δεξιά και την τρομοκρατία της. Δεν μπορώ να δω τη μουσική ξέχωρα από την πολιτική και την Ιστορία. Την ίδια στιγμή, συναντώ νέο κόσμο που θέλει, μέσω της μουσικής, να έχει μια καλή ζωή. Ημουν στο Σάο Πάολο και στην Ουρουγουάη πριν από λίγες ημέρες και αυτό που είδα είναι ότι οι νέοι χρειάζονται τη μουσική για να ελπίζουν στο μέλλον. Η μουσική είναι ένα μήνυμα ελπίδας. Μπορείς να ζήσεις τη ζωή σου χωρίς την ομορφιά;
Η μουσική μάς συνδέει όλους
Μουσική και πολιτική: Ζούμε σε δύσκολους καιρούς, χρειαζόμαστε την τέχνη, την ομορφιά, για να έχουμε μια καλύτερη ζωή. Οταν διοργανώνω μουσικά φεστιβάλ στη Γαλλία και στην Καταλωνία, προσκαλώ μουσικούς από την Ουκρανία. Εχουμε μια ορχήστρα που αποτελείται από μετανάστες, με εξαιρετικούς μουσικούς από τη Συρία, από το Αφγανιστάν, από το Ιράν. Κάνω ό,τι μπορώ, μέσω της μουσικής, για να δείξω ότι μας συνδέουν όλους πολλά πράγματα.
Μουσική εκτός ∆ύσης: Ναι, έχουμε κάνει πολλά πρότζεκτ με μουσική και μουσικούς εκτός της Δύσης είτε πρόκειται για τους Εβραίους της Μεσογείου είτε για το Ισλάμ ή πιο πρόσφατα για την Αφρική. Για μένα, η μουσική δεν χωρίζεται σε κατηγορίες. Ναι, είναι αριστουργήματα η μουσική του Μπετόβεν, του Μότσαρτ κτλ., ούτε συζήτηση επ’ αυτού. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες μουσικές, υπάρχουν και άλλοι τρόποι να κάνεις θαυμάσια μουσική. Η ινδική μουσική είναι πολύ υψηλή τέχνη, όπως και η αραβική ή η ιαπωνική – ή η αμερικανική. Ολα αυτά συνδέουν τους ανθρώπους.
Ολη η απίστευτη μουσική της Αναγέννησης και του Μπαρόκ όχι μόνο ξεχασμένη, αλλά και παιγμένη λάθος.
Μουσική στην εποχή του Spotify: Υπάρχει σήμερα ένας πολύ επιφανειακός τρόπος να ακούμε και να μαθαίνουμε τη μουσική. Αντιλαμβάνομαι τα τεράστια οφέλη του Spotify, του YouTube κτλ. Στην ουσία, βέβαια, η μουσική γίνεται έτσι ένας αχταρμάς. Τεράστια πληροφορία δίχως όμως καμία εμβάθυνση και αξιολόγηση. Η μουσική σαν ένα είδος «χαλιού» στις συζητήσεις μας. Κάθε δίσκος, κάθε άλμπουμ έχει τη φιλοσοφία του. Οπως κάθε συμφωνία, με το κάθε της μέρος, έχει τη φιλοσοφία της. Αν αφαιρέσεις αυτά τα πράγματα, αν τα ανακατέψεις, χάνεις κάτι ουσιαστικό. Θα μπορούσα να έχω απαισιόδοξη άποψη για το μέλλον, διότι οι πωλήσεις των δίσκων κάθε χρόνο μειώνονται. Αλλά βλέπω πολύ νέο κόσμο να αγαπά τη μουσική.
Πώς άρχισαν όλα για εκείνον: Τελείωνα τις σπουδές μου το 1970 και τότε άρχισα να ξεψαχνίζω τις μουσικές βιβλιοθήκες του Παρισιού. Τότε, ήμουν πολύ καλός βιολοντσελίστας. Επαιζα το Κοντσέρτο του Σούμαν, του Χάιντν, μεγάλα έργα δηλαδή. Τότε όμως, αφού έπαιζα τσέλο επί δέκα χρόνια, ανακάλυψα τη βιόλα ντα γκάμπα, μουσικό όργανο πρόδρομο του τσέλου, που στην προκλασική εποχή ήταν πολύ της μόδας, αλλά μετά ξεχάστηκε. Στο Παρίσι ανακάλυψα εξαίσιες μουσικές γραμμένες γι’ αυτό το όργανο, οι οποίες όμως ήταν τελείως ξεχασμένες. Το ίδιο μου συνέβη και στο Βρετανικό Μουσείο. Εργα των Πέρσελ, Ντόουλαντ, Μπερντ και άλλων. «Θεέ μου», είπα τότε. Ολη αυτή η απίστευτη μουσική της Αναγέννησης και του Μπαρόκ όχι μόνο ξεχασμένη, αλλά και παιγμένη λάθος. Ετσι άρχισαν όλα. Και οφείλω πολλά στη γυναίκα μου, την οποία γνώρισα πριν από μισόν αιώνα και ξεκινήσαμε παρέα αυτό το υπέροχο ταξίδι.
Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 16 Οκτωβρίου. Ο Ζορντί Σαβάλ (Jordi Savall), ο σπουδαίος Ισπανός αρχιμουσικός και σολίστ της βιόλας ντα γκάμπα, εμφανίζεται με το σύνολο Le Concert des Nations, το οποίο δημιούργησε και καθοδηγεί ο ίδιος, ερμηνεύοντας την «Ιταλική» συμφωνία και το «Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας» του Φέλιξ Μέντελσον (Felix Mendelssohn).