Για τον κατώτερο δημόσιο υπάλληλο Ζαν Ντεζέρ, τον ήρωα της νουβέλας «Οι Κυριακές του Ζαν Ντεζέρ» (Αντίποδες, 2023) του ωκύμορου Ζαν ντε λα Βιλ ντε Μιρμόν (Jean de La Ville de Mirmont, 1886-1914), η Κυριακή είναι η πιο ευχάριστη μέρα της άλλως άχαρης και ερημικής ζωής του. Η μέρα προσφέρεται για βόλτες, φαγητό στο εστιατόριο, θερμά λουτρά, τυχαίες οιονεί ερωτικές συναντήσεις, ακόμη και για αυτοκτονία. Ενα μόνο πράγμα δεν σκέφτεται να κάνει ο συμπαθής κύριος Ιωάννης Ερημος (Jean Dézert/désert), στη θλιβερή τελικά Κυριακή του: να πάει εκκλησία. Δεν μας παραξενεύει: την εποχή που γράφεται η νουβέλα (1914), ο θρησκευτικός χαρακτήρας της Κυριακής έχει υποχωρήσει στη Γαλλία, όπως και σε όλο τον δυτικό χριστιανικό κόσμο.
Η μέρα της Κυριακής έχει μακρά και πλούσια ιστορία, από τη στιγμή που ήρθε να πάρει τη θέση του ιουδαϊκού Σαββάτου και να γίνει για τους χριστιανούς, κατ’ εικόνα του Σαββάτου, ημέρα λατρείας του Θεού και σχόλης [βλ. εν προκειμένω το βιβλίο του αντβεντιστή Samuele Bacchiocchi (1938-2008), «From Sabbath to Sunday: A Historical Investigation of the Rise of Sunday Observance in Early Christianity», The Pontifical Gregorian University Press, 1977]. Η ιστορία αυτή έχει πολλές φάσεις, αλλά όλες περιστρέφονται γύρω από τρία στοιχεία: θρησκεία, εργασία, διασκέδαση. Για τους χριστιανούς είναι η ημέρα της Ανάστασης του Χριστού (αλλά και της έλευσης του Παρακλήτου: Πεντηκοστή), άρα κατεξοχήν ημέρα Κυρίου, dies Dominicus, εξ ου και η ονομασία της σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες (Κυριακή, Domenica, Daminica, Domingo, Dimanche). Ας σημειώσουμε παρεμπιπτόντως ότι σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες δεν συνδέεται με τον Κύριο αλλά με τον ήλιο (Sunday, Sonntag, Suntag), ονομασία εθνικής αφετηρίας (Sol invictus), αποδεκτή πάντως από τους χριστιανούς, αφού ο Χριστός είναι ο ήλιος της δικαιοσύνης. Τον καιρό της χριστιανοσύνης (Christendom), στον κυριακάτικο εκκλησιασμό συγκροτείται και ανασυγκροτείται η κοινότητα και σφυρηλατείται η ενότητά της. Μετά το τέλος της χριστιανοσύνης και όσο υποχωρεί, στα νεότερα χρόνια, ο θρησκευτικός χαρακτήρας της Κυριακής, τόσο διευρύνεται αντίστοιχα το πεδίο της εργασίας και της διασκέδασης.
Απαξίωση και… κατάργηση
Η ιστορία της Κυριακής έχει τεράστιο ενδιαφέρον, γιατί η ημέρα αυτή αποτέλεσε πεδίο αναμέτρησης διαφόρων θεσμών και κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων που, μέσω του καθορισμού του περιεχομένου και της κοινωνικής λειτουργίας της, διεκδίκησαν τον έλεγχο του κοινωνικού χρόνου. Οποιος ελέγχει την κοινωνική οργάνωση του χρόνου ελέγχει την κοινωνία και τη ζωή των ανθρώπων. Ο καλός Γάλλος ιστορικός Αλέν Καμπαντούς (Alain Cabantous) στο βιβλίο του «Le Dimanche, une histoire. Europe occidentale (1600-1830)» (Seuil, 2013), μελετάει τις λογής λογής διεκδικήσεις της Κυριακής, κατά την κρίσιμη αυτή περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας, την περίοδο δηλαδή του προτεσταντισμού, της καθολικής αντιμεταρρύθμισης και τελικά της Γαλλικής Επανάστασης. Δεν μπορώ βεβαίως να συμπυκνώσω εδώ τούτη την ιστορία, σημειώνω μόνο παραδειγματικά ότι οι καλβινιστές δεν πιστεύουν στην ιερότητα της Κυριακής –για τη Μεταρρύθμιση εν γένει καμία μέρα δεν είναι ιερότερη από μια άλλη–, η οποία δεν είναι εξάλλου μέρα Θείας Κοινωνίας, αφού λίγες Κυριακές τον χρόνο (τέσσερις σε πολλές περιπτώσεις) τελείτο Θεία Ευχαριστία· η Κυριακή είναι γι’ αυτούς η μέρα της κοινοτικής ακρόασης του Λόγου, των έργων της φιλαλληλίας και, βεβαίως, της ευρείας απαγόρευσης των διασκεδάσεων (σ. 80). Για την Καθολική Εκκλησία της αντιμεταρρύθμισης, ο μη εκκλησιασμός συνιστά βαρύτατο αμάρτημα, οι διασκεδάσεις απαγορεύονται και προβλέπονται αυστηρές κυρώσεις για τους παραβάτες.
Η Γαλλική Επανάσταση, στο πλαίσιο του αγώνα της εναντίον του χριστιανισμού και προκειμένου να ελέγξει τον κοινωνικό χρόνο προς τη δική της κατεύθυνση, θα καθιερώσει το 1793 νέο ημερολόγιο, σύμφωνα με το οποίο οι μήνες διαιρούνται σε τρεις δεκάδες, με την τελευταία μέρα, τη δεκάτη (décadi), να ορίζεται ως ημέρα αργίας. Από το 1793 έως το 1805 η Κυριακή δεν υπάρχει πλέον ως ημέρα στη Γαλλία.
Μια μέρα όπως οι άλλες
Σήμερα, εδώ και πολλές δεκαετίες, η Κυριακή είναι στην Ευρώπη μια μέρα σχεδόν σαν όλες τις άλλες και, για όσους εξακολουθεί να είναι αργία, σημαίνει ό,τι ορίζουν το γούστο και οι συνήθειες του καθενός: γήπεδο για την παρακολούθηση του αγώνα της αγαπημένης ομάδας, τρέξιμο, επίσκεψη στα μουσεία ή στα πεθερικά και χίλια δυο άλλα. Δεν θα αποφύγω να πω ότι για μένα προσωπικά μένει πάντα η ωραιότερη μέρα της εβδομάδας, από τα παιδικά μου χρόνια μέχρι σήμερα, για πολλούς και διαφορετικούς λόγους κάθε εποχή, μα και για έναν σταθερό: το ανακαινούμενο κάθε βδομάδα δώρο της Λειτουργίας. Στα μαθητικά χρόνια, ήταν διπλά και τρίδιπλα η ωραιότερη, γιατί ήταν η μόνη μέρα χωρίς σχολείο και η μόνη επίσης που τρώγαμε όλοι μαζί στο σπίτι το μεσημέρι. Αργότερα, στην κυριακάτικη απόλαυση προστέθηκε η ανάγνωση εφημερίδων στο καφενείο, που διπλασιάστηκε και αυτή, όταν τις διάβαζα μαζί με τον γιο μου, αλλάζοντας λίγες κουβέντες. Εδώ και κάμποσα χρόνια, η Κυριακή είναι και η μέρα δημοσίευσης κάποιου κειμένου μου στην ανά χείρας εφημερίδα, μία φορά τον μήνα και από φέτος δύο φορές, που συνοδεύεται από τα μηνύματα φίλων, με σχόλια, παρατηρήσεις, αντιρρήσεις. Για τους ανθρώπους της ηλικίας μου, η ανάγνωση των εφημερίδων την Κυριακή αποτελούσε προέκταση της λατρείας της ημέρας, «λειτουργία μετά τη λειτουργία».
O πολιτισμός της εφημερίδας
Ομολογώ πως θλίβομαι πραγματικά όταν διαπιστώνω ότι πολλοί συνομήλικοι έχουν πάψει να διαβάζουν εφημερίδα, ούτε καν τις κυριακάτικες, αλλά είναι κολλημένοι όλη μέρα στα φεϊσμπούκια. Ο κόσμος ο δικός μας είναι ο πολιτισμός της εφημερίδας, και πρέπει να τον υπερασπιστούμε, όχι ανταγωνιστικά ούτε γιατί είναι ο καλύτερος όλων, αλλά απλώς επειδή είναι ο δικός μας. Ο,τι πάντως και αν σημαίνει για τον καθένα, η Κυριακή πρέπει να μείνει για όλους ημέρα σχόλης. Εχει πολύ μεγάλη πνευματική σημασία να καταπαύει ο άνθρωπος από την εργασία του μία μέρα την εβδομάδα, να σχολάζει, να σταματάνε οι συναλλαγές και να μην ακούγεται την ημέρα αυτή ο ήχος του χρήματος.