FERNANDO PESSOA
Θαλασσινή ωδή
του Αλβαρο ντε Κάμπος
εισ. – μτφρ. Μαρία Παπαδήμα
εκδ. Gutenberg, σελ. 96
Πρωτοδιάβασα το έργο που ο Πεσσόα (1888-1935) μας χάρισε ως ποίημα του «Αλβαρο ντε Κάμπος», δηλαδή ενός από τα πολλά επινοημένα πρόσωπα, γνωστά ως «ετερώνυμα» του διάσημου ποιητή, στο τεύχος 11 της «Ποίησης» (1998). Στην υπό συζήτηση νέα έκδοση, η αριστουργηματική μετάφραση της Παπαδήμα (που έκανε έργο ζωής τη μετάφραση του Πεσσόα στα ελληνικά) έχει ελαφρά μόνον τροποποιηθεί εδώ κι εκεί, όπως είναι φυσικό να κάνει ο τελειομανής μεταφραστής όταν μια δουλειά επανεκδίδεται μετά ένα τέταρτο του αιώνα. Διαφέρει και η εισαγωγή, αφού στην «Ποίηση» η Παπαδήμα είχε στον νου της ότι εισάγει το ελληνικό αναγνωστικό κοινό στον Πεσσόα, ενώ τώρα, με πλήθος μεταφράσεων να έχει μεσολαβήσει, θεωρεί δίκαια αρκετά πράγματα δεδομένα και επικεντρώνεται εκεί όπου θέλει να εμβαθύνει. Το έργο αποτελεί χαρακτηριστική περίπτωση δημοφιλούς λογοτεχνίας· ηθοποιοί και περφόρμερ ανά τον κόσμο εξακολουθούν να δοκιμάζουν σε αυτό τις δυνάμεις τους. «Σίγουρα ήταν ένα σημείο αναφοράς που επηρέασε, με την έννοια της μίμησης, ή και ενόχλησε με τη βαριά σκιά του, τους Πορτογάλους ποιητές, σε σημείο που κάποιος έγραψε “Tanto Pessoa/ ja enjoa” (Τόσος Πεσσόα/ προκαλεί εμετό)», λέει η Παπαδήμα σε συνέντευξή της στον Γ. Μπασκόζο στο ηλεκτρονικό περιοδικό «Ο αναγνώστης».
Χάρη στη μετάφρασή της, πάντως, γεμίζουν ποίηση τα πνευμόνια μας με τη «Θαλασσινή ωδή». Σε αυτήν, ο ποιητής τραγουδά τα καράβια, τα ταξίδια, τον κίνδυνο, την αγριότητα των πειρατών. Λύνεται σε κραυγές ενσωματωμένες στους στίχους: «Ε-λαχό-λαχό-λαΧΟ-λαχά-α-ααα-ααα!», σε ένα ξέσπασμα των αισθήσεων από όπου δεν λείπουν οι σαδομαζοχιστικές κορυφώσεις. Καθώς το πάθος καταλαγιάζει, ακούγεται ένα παιδί που νοσταλγεί τη χαμένη ευτυχία των παιδικών χρόνων «στο σπίτι εκείνο, σ’ εκείνη την αγάπη». Το υψηλό ύφος της «Ωδής» σφηνώνεται στην καρδιά του μοντερνισμού και δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τα δικά του μέσα. «Πολύ συχνά γίνονται απαγγελίες της ή παίζεται στο θέατρο», έγραφε η Παπαδήμα το 1998. Στην πιο πρόσφατη εισαγωγή της εξομολογείται: «Μετέφρασα τη Θαλασσινή Ωδή […] έχοντας διαρκώς στ’ αυτιά μου την απαγγελία του Πορτογάλου ηθοποιού Ζοάο Γκρόσο». Πιο κάτω αποκαλεί το ποίημα «εκκωφαντικό».
Η «Θαλασσινή ωδή» καλεί να την απαγγείλουμε με τον ίδιο τρόπο που οι πρώτες νότες μιας χορευτικής μουσικής κάνουν το σώμα μας να κινηθεί. «Α, τα υπερωκεάνια, τα καρβουνιάρικα, τα ιστιοφόρα!/ Ολο και λιγοστεύουν –τι δυστυχία!– τα ιστιοφόρα στις θάλασσες!/ Κι εγώ, που αγαπάω τον σύγχρονο πολιτισμό, εγώ/ που φιλάω με την ψυχή μου τις μηχανές,/ εγώ ο μηχανικός, εγώ ο πολιτισμένος, εγώ που ανατράφηκα στο εξωτερικό,/ θα ‘θελα να ‘χω γι’ άλλη μια φορά στα μάτια μου/ μόνο ιστιοφόρα και ξύλινα σκαριά,/ και να μην ξέρω άλλη ζωή θαλασσινή παρά την αρχαία ζωή των θαλασσών!/ Γιατί οι αρχαίες θάλασσες είναι η Απόλυτη Απόσταση,/ το Μέγα Μάκρος, απελευθερωμένο από το βάρος του Τωρινού…». Αργά, με σταθερή εναλλαγή ρυθμού «πιανίσιμο, κρεσέντο, πιανίσιμο», γράφει η Παπαδήμα, «που θυμίζει κατά τον Γάλλο μελετητή του Πεσσόα Ρομπέρ Μπρεσόν “τα γιγαντιαία μέρη των μεταρομαντικών συμφωνιών του Μπρούκνερ ή του Μάλερ, όπου ο όγκος της ορχήστρας μεταφέρει μια μελοδραματική έξαρση σε τόνους πότε εξπρεσιονιστικούς και πότε βαθιά εξομολογητικούς”» το ποιητικό έργο μάς συνεπαίρνει σε δίνη. Η περιγραφή είναι ακριβής. Το ποιητικό εγώ ανεβαίνει σε ένα νοητό βάθρο, παίρνει βαθιά ανάσα, ξεκινά με αυτοπεποίθηση. Το υποκείμενο της ποίησης, σήμερα ακόμη, εξακολουθεί να διεκδικεί με τον πιο φυσικό τρόπο το παγκόσμιο βήμα για λογαριασμό του.