Μισή ώρα έξω από το Βερολίνο, στην μικρή, ιστορική πόλη του Πότσνταμ, στέκεται στην κορυφή ενός λόφου ένα κτίριο που μοιάζει λες και ξεπηδά μέσα από ένα παράξενο όνειρο. Μέχρι και το όνομα του εμπνέει τη φαντασία: λέγεται «Πύργος του Αϊνστάιν» («Einsteinturm») και, σαν ανεμοδαρμένος φάρος, υποβρύχιο και διαστημόπλοιο μαζί, υψώνει τις ρευστές του γραμμές είκοσι μέτρα πάνω από το έδαφος, λες και θέλει να ατενίσει τα απέραντα πάρκα της περιοχής, τα περισσότερα από αυτά μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτός ο πύργος κοιτάει προς τον ήλιο. Ο «Πύργος του Αϊνστάιν» δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα ηλιακό τηλεσκόπιο, και είναι βέβαιο πως είναι το πιο γοητευτικό από τα περίπου σαράντα σύγχρονα ηλιακά τηλεσκόπια που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στον κόσμο.
Σχεδιασμένος από τον Γερμανό αρχιτέκτονα Εριχ Μέντελσον, ο πύργος άρχισε να χτίζεται το 1921 με σκοπό να επιτρέψει στον αστρονόμο Ερβιν Φίνλεϊ-Φρέντλιχ να επιχειρήσει να επαληθεύσει πειραματικά τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Ο Φρέντλιχ, ο οποίος ήταν ο πρώτος Γερμανός αστρονόμος που έδειξε γνήσιο ενδιαφέρον για τη θεωρία του Αϊνστάιν, κατάφερε να πείσει τον αρχιτέκτονα φίλο του να σχεδιάσει αυτό το μοναδικό κτίριο. Και ενώ οι έρευνες του δεν είχαν ιδιαίτερη επιτυχία –η τεχνολογία για να δοκιμαστεί η θεωρία του Αϊνστάιν θα γινόταν επαρκής αρκετές δεκαετίες αργότερα– ο πύργος έφερε στον σχεδιαστή του διεθνή φήμη και έγινε ένα από τα πιο εμβληματικά και σημαντικά κτίρια στην ιστορία της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.
Πώς κατάφερε όμως ο Μέντελσον να πετύχει μια τέτοια αρχιτεκτονική καινοτομία, ενώ απλά είχε κληθεί να σχεδιάσει ένα κτίσμα συγκεκριμένης τεχνικής και επιστημονικής λειτουργίας; Πώς έκανε ένα αστροφυσικό παρατηρητήριο να μοιάζει με κάτι ζωντανό, ένα παράξενο πλάσμα κρυμμένο σε ένα ξέφωτο του δάσους; Θα περίμενε κανείς πως δεν θα μπορούσε να κάνει και πολλά όσον αφορά τον σχεδιασμό του εσωτερικού του κτιρίου, στο οποίο ο Φρέντλιχ είχε προβλέψει να στεγάζει επιστημονικές εγκαταστάσεις και εργαστήρια. «Μπορείς να κάνεις τα σχέδια για την αρχιτεκτονική του κέλυφους, αλλά μάλλον αυτό δεν θα είναι για σένα μια ιδιαίτερα ικανοποιητική δουλειά για σένα!», είχε πει στον Μέντελσον, αλλά εκείνος είχε άλλα πλάνα. Ηθελε να θεμελιώσει ένα κτίριο που θα ήταν τόσο πρωτοποριακό όσο και οι επιστημονικές έννοιες με τις οποίες συνδεόταν.
Θα έλεγε μάλιστα, κανείς, πως η δουλειά του αντηχούσε τα αρχιτεκτονικά θαύματα που στέκονταν στις ακτές του Ατλαντικού, φάρους της Γαλλίας ή της Ισπανίας που δεν είχαν κανένα λόγο να είναι τόσο πολυτελείς και τόσο συναρπαστικά «όμορφοι». Τι λόγο είχε ο αρχιτέκτονας του φάρου του Kereon να στήσει το 1916 πάνω σε ένα βράχο στις αγριεμένες ακτές της Βρετάνης, έναν κυλινδρικό πύργο με περίτεχνα παρκέ από βελανίδια; «Παλάτι του Κάτω Κόσμου» ονομάστηκε ο φάρος εκείνος, με τα κύματα της φουρτούνας να τον καλύπτουν ολόκληρο και να κλυδωνίζουν τις πολυτελείς ξύλινες επενδύσεις του εσωτερικού του.
Με παρόμοιο τρόπο, ο Μέντελσον όρθωσε μέσα σε εκείνο το δάσος του Πότσνταμ ένα κτίσμα που στα μάτια ενός τυχαίου περιπατητή της εποχής θα πρέπει να έμοιαζε σαν κάτι που βγήκε από μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν ή του Χ. Τζ. Γουέλς. Και όπως οι φάροι μέσα στον 20ο αιώνα άρχισαν να γίνονται από παραμυθένιοι πύργοι άχαροι, χρηστικοί μεταλλικοί σκελετοί, έτσι και τα αστροφυσικά παρατηρητήρια έχασαν την μεγάλη αρχιτεκτονική γοητεία που κατείχαν κάποτε.
Για τον ίδιο τον Μέντελσον, ο παράξενος πύργος δεν ήταν απλά ένα επιστημονικό κέντρο, αλλά ένα έργο τέχνης. Ηταν κάτι που αντιμετώπισε περισσότερο ως γλυπτό παρά ως κτίριο, ένα όχημα για να εκφράσει όχι μόνο τις πρωτοποριακές ιδέες της επιστήμης της εποχής αλλά και τα οράματα της κοινωνίας για μια νέα, μοντέρνα εποχή που κινείται από τη δύναμη της μηχανής και της βιομηχανίας. Στυλιστικά, θεωρείται αντιπροσωπευτικό δείγμα της τέχνης του κινήματος του Εξπρεσιονισμού αλλά και απόλυτη ενσάρκωση του μοντερνισμού, ενώ ταυτόχρονα, μέσα στην τόσο ιδιοσυγκρασιακή του μορφή, τείνει να μοιάζει ανένταχτος. Ενας σπουδαίος ιστορικός της μοντέρνας αρχιτεκτονικής, ο Μπρούνο Ζέβι, είχε γράψει γοητευτικά πως «αποκαλύπτει το άγνωστο σύμπαν της σύγχρονης επιστήμης» και πως «ιστορικά μιλώντας, βρίσκεται ανάμεσα στο έργο του Γκαουντί, το οποίο κορυφώθηκε με την Casa Mila στη Βαρκελώνη το 1910, και στο Chapelle de Ronchamp του Λε Κορμπιζιέ του 1952».
Οσον αφορά το εσωτερικό του κτιρίου και τη λειτουργικότητά του, το μόνο που την προδίδει είναι το θολωτό παρατηρητήριο στην κορυφή του, κάτι που αμέσως μπορεί να αναγνωριστεί από τον καθένα ως χαρακτηριστικό ενός τυπικού αστεροσκοπείου. Ο θόλος, ο οποίος έχει διάμετρο 4,5 μέτρα και διάκενο που μπορεί να ανοίξει χειροκίνητα έως πλάτος 2 μέτρων, στεγάζει ένα ακίνητο, κάθετα εγκατεστημένο τηλεσκόπιο με φακό ανοίγματος 60 εκατοστών κατασκευασμένο από τον κορυφαίο γερμανικο οίκο οπτικών Carl Zeiss. Ο σχεδιασμός του μηχανισμού είναι βασισμένος στο ηλιακό τηλεσκόπιο του αστεροσκοπείου του όρους Γουίλσον της Καλιφόρνια, ένα είδους τηλεσκοπίου που, λόγω της κατασκευής του, ονομάζεται και «ηλιακός πύργος». Μέσα στον Πύργο του Αϊνστάιν, ένα σύστημα από καθρέφτες εκτρέπουν το φως προς έναν φασματογράφο που βρίσκεται στο υπόγειο του κτιρίου, μέσα σε ένα θερμομονωμένο εργαστήριο μήκους 14 μέτρων, όπου διαχωρίζεται στα φασματικά του συστατικά και αναλύεται.
Το σύστημα φακών αυτού του «ηλιακού πύργου» είναι άκαμπτα ενσωματωμένο μέσα στην κατασκευή του κτιρίου, συνιστώντας έτσι ένα «πύργο μέσα σε ένα πύργο», με το φουτουριστικό κέλυφος του Μέντελσον να κρύβει τη γυμνή επιστήμη του αστρονομικού μηχανισμού και να προσφέρει μια ένδυση μαγείας. Μια ένδυση, όμως, που, λόγω τεχνικών και δομικών περιορισμών αλλά και έλλειψης πόρων, δεν σμιλεύτηκε τελικά από οπλισμένο σκυρόδεμα όπως είχε προβλεφθεί, αλλά από τούβλο καλυμμένο με σοβά. Και, όσο και αυτό να ήταν κάτι που ο αρχιτέκτονας έκανε απρόθυμα, στο τέλος κατάφερε να πετύχει μια ομοιόμορφη επεξεργασία μεταξύ των δύο υλικών, ώστε το κτίριο να διατηρήσει την μονολιθική όψη μιας κατασκευής φτιαγμένης εξ ολοκλήρου από μπετόν, όπως και όριζε το αρχικό πλάνο.
Η κατασκευή του Εριχ Μέντελσον μοιάζει να βγήκε από μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν και έχει χαρακτηριστεί «λαμπρή κρύπτη των σύγχρονων αλχημιστών και μάγων».
Εν τέλει, ο συνδυασμός τούβλου, σκυροδέματος και επιχρίσματος από σοβά αλλά και οι μεγάλες διακυμάνσεις στο πάχος των τοίχων, προκάλεσαν υγρασία και ρωγμές. Μόλις πέντε χρόνια μετά την ολοκλήρωση της οικοδομής, έπρεπε να γίνουν οι πρώτες επισκευές, ενώ οι βομβαρδισμοί των Συμμαχικών δυνάμεων στο τέλος του Β’ Π.Π. προκάλεσαν επιπλέον φθορές. Εκτοτε, η ιστορία του Πύργου είναι γεμάτη από μια σειρά επιδιορθώσεων και ανακαινίσεων, με τις τελευταίες να πραγματοποιούνται και να ολοκληρώνονται πρόσφατα.
Στα τέλη του Σεπτεμβρίου που πέρασε ολοκληρώθηκε η τελευταία συντήρηση και το εμβληματικό κτίριο ξανάνοιξε για το κοινό με μια επίσημη τελετή, όπου ο επικεφαλής μηχανικός της ανακαίνισης δήλωσε χαρακτηριστικά πως πρόκειται για ένα «φανταστικό κτίριο» που στα μάτια του «είναι σαν γλυπτό», όμως, ως κατασκευή, αποτελεί «φιάσκο».
Στην τελετή εγκαινιάστηκε και μια ψηφιακή έκθεση που ελπίζει να δώσει στους επισκέπτες μια σφαιρική εικόνα του πύργου και μια διαδραστική του εμπειρία περιήγησης, εφόσον οι περισσότεροι από αυτούς δε θα δουν το εσωτερικό του. Οσοι όμως θέλουν να περάσουν το κατώφλι της εισόδου, μπορούν να θαυμάσουν, μεταξύ άλλων, και τα «εξπρεσιονιστικά» έπιπλα που σχεδίασε ο Μέντελσον ειδικά για τους εσωτερικούς χώρους του Πύργου (οι καρέκλες είναι λες και βγήκαν από το «Εργαστήρι του Δρ. Καλιγκάρι» του 1920) και να διεκδικήσουν μια θέση στις επισκέψεις που πραγματοποιούνται το πρώτο Σάββατο κάθε μήνα επικοινωνώντας με το πλανητάριο «Urania» του Πότσνταμ, που ανήκει μαζί με τον Πύργο στην ευρύτερη περιοχή του «Επιστημονικό Πάρκου Άλμπερτ Αινσταιν».
Κλείνοντας, αξίζει να παραθέσουμε εδώ τα πύρινα λόγια που είχε γράψει το «The Architectural Review», ένα από το πιο έγκριτα και ιστορικά αρχιτεκτονικά περιοδικά της Βρετανίας, σε άρθρο του τον Μάιο του 1923. Εκεί, χαρακτηρίζει τον πύργο «λαμπρή κρύπτη των σύγχρονων αλχημιστών και μάγων» και «σταθμό λήψης μηνυμάτων από το Μεγάλο Απέραντο» και τον εξυμνεί ως τόπο ιερό, γράφοντας πως μέσα του «ζυγίζονται, αναλύονται και ερμηνεύονται τα τελικά μυστήρια του σύμπαντος, του χρόνου, του χώρου και των αιώνιων δυνάμεων». Οπως συμπληρώνει, ο Πύργος του Αϊνστάιν «είναι ένα σύμβολο της ανθρώπινης μας λαχτάρας να αναγάγουμε το άπειρο του Κόσμου σε κάτι πεπερασμένο μέσω της μορφής και να το προσαρμόσουμε στην κλίμακα της γήινης ύπαρξής μας».