ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ
Μίλα, Πηνελόπη!
Παν. Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 424
«Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και στον δυτικό κόσμο από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας» είναι ο κατατοπιστικός υπότιτλος. Καθώς η συγγραφέας είναι γνωστή νεοελληνίστρια πανεπιστημιακός, εύλογα η/ο κοινή/ός αναγνώστρια/ης θα «κουμπωθεί» υποθέτοντας ότι θα βρεθεί αντιμέτωπη/ος με ένα βιβλίο βαρύ όχι επειδή είναι «χοντρό», δηλαδή πολυσέλιδο, αλλά επειδή αναμένεται δύσπεπτο. Την/τον περιμένει ευχάριστη έκπληξη: σπανιότατα έχουμε βιβλία ποιοτικής επιστημονικής εκλαΐκευσης από ελληνικές πένες, σχεδόν ποτέ στο πεδίο της φιλολογικής μελέτης/δοκιμίου. Εδώ, και το θέμα είναι ελκυστικό, και η πραγμάτευσή του τέρπει με τη χρήση ενός χυμώδους καθημερινού λεξιλογίου και με την επιστράτευση ενός ανάλαφρου, χιουμοριστικού ύφους που χαρακτηρίζει τη συγγραφέα και υπό τη λογοτεχνική της ιδιότητα. Η Καστρινάκη παραθέτει και σχολιάζει τις περιπέτειες της ομηρικής ηρωίδας στα χέρια των λογοτεχνών αλλά και, σποραδικά, του κινηματογράφου και της ζωγραφικής. Από τις 124 πηγές της, οι 66 αφορούν έργα ποιητικά. Επειτα από σύντομη περιδιάβαση σε παλαιότερες εποχές, αντιμετωπίζει συνοπτικά τον 19ο αιώνα για να διεξέλθει τον 20ό, φτάνοντας μέχρι τις μέρες μας. Σχολιάζει κριτικά τη λογοτεχνία με τη βοήθεια της κοινωνικοπολιτικής ιστορίας και της ιστορίας των ιδεών. Βλέπουμε τις λογοτεχνικές Πηνελόπες να εξελίσσονται παράλληλα, σε απόκλιση ή και σε σύγκρουση με τις αντιλήψεις για τη θέση της γυναίκας σε διαφορετικά ιστορικο-πολιτισμικά συμφραζόμενα. Αλλά γιατί πρέπει να μας μιλήσει ειδικά η Πηνελόπη και όχι η Ελένη ή η Κλυταιμνήστρα;
Για τον απλούστατο λόγο, εξηγεί η Καστρινάκη, ότι η σύζυγος του Οδυσσέα είναι τετριμμένη. Είναι ο βαρετός μέσος όρος· προσφέρεται ακριβώς για τον λόγο αυτόν, για να παρακολουθήσουμε μέσα από το λογοτεχνικό της αποτύπωμα την εξέλιξη των κοινωνιών. Οπως είναι αναμενόμενο, παρακολουθούμε την Πηνελόπη να μετασχηματίζεται, να αλλάζει, καθώς αλλάζει η θέση της γυναίκας στη Δύση. Στην αρχή είναι πιστή, μελαγχολική, συγκρατημένη. Κάπου κάπου τολμάει να φλερτάρει. Τόσο φυσικό μας φαίνεται αυτό, που απορούμε σχεδόν: μα δεν το γράφει και στον Ομηρο; Δεν αργεί να γίνει άπιστη, ηδονίστρια, ειρηνίστρια, θυμωμένη, εξεγερμένη. Κάποτε οι ρόλοι αντιστρέφονται πλήρως: υπάρχουν Πηνελόπες που πρωταγωνιστούν, κάνοντας πέρα τον ένδοξο σύζυγο. Ανάλογα, βέβαια, πληθαίνουν και οι γυναικείες πένες στο λογοτεχνικό προσκήνιο. Η μελέτη στοχεύει να καλύψει εξαντλητικά τον ελληνικό χώρο. Αντιθέτως συμπεριλαμβάνει αντιπροσωπευτικά λογοτεχνικά έργα του δυτικού κόσμου – εύλογο και αυτό, μιας και τα ομηρικά έπη αποτελούν εδώ και αιώνες κοινή πολιτισμική μήτρα για ολόκληρη τη Δύση.
Οπως είναι φυσικό σε μια εργασία τόσο εκτεταμένη, η συγγραφέας αρκείται να μας παρουσιάσει τι «λέει» κάθε φορά ρητά η ηρωίδα, οι συμπρωταγωνιστές της ή/και η φωνή που αφηγείται ως συγγραφικό ή ποιητικό υποκείμενο. Δεν προχωράει σε ερμηνεία σε βάθος των επιμέρους έργων – άλλωστε περιλαμβάνει στο πολύχρωμο υφαντό της πολλά κατώτερης ποιότητας έργα, που δεν ενδείκνυνται για κάτι τέτοιο, ενώ μας βοηθούν σημαντικά να καταλάβουμε την εποχή. Η στόχευση είναι το πανοραμικό, το μεγάλο υφαντό. Από τον Παλαμά λοιπόν και τον Βάρναλη (που πραγματεύεται με εντυπωσιακά προχωρημένο τρόπο τη γυναικεία σεξουαλικότητα στη δική του Πηνελόπη), με έναν ενδιαφέροντα σταθμό στη νεαρή τότε ποιήτρια Κλεαρέτη Δίπλα (1898-1977) περνάμε, ακολουθώντας την ύφανση της Καστρινάκη, από τον Καζαντζάκη και τον Τζόυς και φτάνουμε στις σύγχρονες ποιήτριες στην Ελλάδα και αλλού, από την Αγγελάκη-Ρουκ μέχρι την Κάρολ-Αν Ντάφυ και την Ολγα Παπακώστα, χωρίς στιγμή να βαρεθούμε, σταματώντας για να μελαγχολήσουμε, να γελάσουμε, να συζητήσουμε κάτι που ανακαλύψαμε στις πλούσιες αυτές σελίδες, και συχνά να αναστοχαστούμε.