«Αν δείτε αυτήν την έκθεση θα καταλάβετε ότι η εποχή στη Ρωσία άλλαξε. Είναι οφθαλμοφανές ότι ο Νικρίτιν, σήμερα, δεν θα μπορούσε να παρουσιαστεί στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ». Η Ρωσίδα ιστορικός τέχνης Λιουμπόβ Πτσέλκινα έψαχνε προσεκτικά τις λέξεις για να περιγράψει τις νέες συνθήκες στη Ρωσία μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Βρισκόμασταν στον δεύτερο όροφο της Μονής Λαζαριστών, μπροστά στα σχέδια του εμβληματικού πίνακα «Το Παλαιό και το Νέο», εξαιτίας του οποίου, στις αρχές της δεκαετίας του 1930, το σοβιετικό καθεστώς είχε κόψει τα δημιουργικά φτερά του Σολομόν Νικρίτιν, καθώς δεν ακολουθούσε τη φόρμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
«Οσοι έχουν ασχοληθεί με τις αρχές του 20ού αιώνα στη Ρωσία και την τέχνη της κατανοούν πολύ καλά τις ομοιότητες που υπάρχουν με τη σημερινή εποχή», σχολίασε η μέχρι πρότινος επιμελήτρια της Πινακοθήκης Τρετιακόφ. «Η εποχή στη Ρωσία άλλαξε, η ζωή μας άλλαξε, οι ψυχολογικές συνθήκες στον εργασιακό χώρο είναι διαφορετικές. Οι μεγάλοι χορηγοί δεν υπάρχουν. Η αγαπημένη μου διευθύντρια έφυγε. Πολλοί επιμελητές και επιμελήτριες που έκαναν ανεξάρτητη έρευνα επέλεξαν άλλους τόπους εργασίας. Πρέπει να είσαι έτοιμος να κάνεις πολλούς συμβιβασμούς ή να δημιουργείς ελεύθερα. Προτίμησα το δεύτερο». Παραιτήθηκε από τη θέση της έπειτα από 15 χρόνια μόνιμης και συνεχούς απασχόλησης στην Τρετιακόφ. Στη Θεσσαλονίκη, όπου ζει εδώ και έξι μήνες με την οικογένειά της, βρήκε αυτό που ονειρευόταν. «Εδώ κάνω περισσότερα δημιουργικά πράγματα κι έχω περισσότερες πιθανότητες να τα υλοποιήσω», λέει.
Στο MOMus
Τη δυνατότητα αυτή της δίνει το πλούσιο ανέκδοτο αρχειακό υλικό για τον Σολομόν Νικρίτιν (1898-1965) που βρίσκεται στο ερευνητικό πεδίο της. Με αυτήν την εξειδίκευση κλήθηκε από το MOMus – Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης – Συλλογή Κωστάκη να επιμεληθεί μια έκθεση για έναν από τους πιο εμβληματικούς καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας και της πειραματικής τέχνης του 1920.
«Ασχολούμαι με τον Νικρίτιν εδώ και χρόνια και παρ’ όλο που τελείωσα τη διδακτορική διατριβή μου νιώθω ότι η έρευνά μου δεν έχει ολοκληρωθεί. Δεν είναι εύκολο να αποκωδικοποιήσεις τις φιλοσοφικές σκέψεις και τους σχεδιαστικούς πειραματισμούς του Νικρίτιν. Ο βασικός λόγος είναι ότι ήταν ένας καλλιτέχνης-ερευνητής. Αντιμετώπιζε την τέχνη σαν ένα εργαλείο το οποίο πίστευε ότι θα μπορούσε να βοηθήσει τον άνθρωπο να τελειοποιηθεί. Ολα τα έργα του έχουν τη λογική της μελέτης. Η κληρονομιά που μας άφησε, μοιρασμένη στο MOMus και στην Τρετιακόφ, χάρη στον συλλέκτη Γιώργο Κωστάκη, δεν ήταν μόνο πίνακες, αλλά ολόκληρες σειρές από προσχέδια, σχέδια με κείμενα και πολλές σημειώσεις, με τα οποία αναζητούσε, πέρα από το νόημα της ζωής και της δημιουργίας, τις διαδικασίες για την ολοκλήρωση κάθε έργου του. Γι’ αυτό και τον ονόμαζαν “καλλιτέχνη της διαδικασίας”».
Το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης – MOMus, εκτός από τα 250 έργα, είχε την τύχη να αποκτήσει επιπλέον 800 περίπου τεκμήρια αρχειακού υλικού (σχέδια, σημειώσεις, ημερολόγια, επιστολές, θεωρητικά κείμενα κ.ά.) που δώρισε μετά την αγορά της συλλογής η οικογένεια Κωστάκη. Ετσι, η παρούσα έκθεση όχι μόνο εμπλουτίζει με νέα στοιχεία τη διεθνώς πρώτη για τον Σολομόν Νικρίτιν που είχε γίνει το 2004 στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, αλλά αναπτύσσεται βασισμένη στο «καλλιτεχνικό και πλαστικό σενάριο». «Πρόκειται για μια μέθοδο που επεξεργάστηκε ο ίδιος ο καλλιτέχνης το 1930, υποστηρίζοντας πως μια έκθεση πρέπει να έχει αφηγηματικότητα ώστε ο θεατής, ακολουθώντας μια διαδρομή, να έχει την αίσθηση ότι παρακολούθησε μια ταινία ή διάβασε ένα μυθιστόρημα», εξηγεί η Ρωσίδα επιμελήτρια.
Ηχοι, λέξεις, χρώματα
Σαν ταινία, βάσει της θεωρίας Νικρίτιν, πλάστηκε η νέα έκθεση «Ακούγοντας τη ζωή» στους δύο ορόφους της Μονής Λαζαριστών, με νέο σενάριο, με ηχητικές εγκαταστάσεις του Αντρέι Σμιρνόφ και την επιμελητική βοήθεια της Αγγελικής Χαριστού. Τα «πλάνα» της μέσα από 300 έργα περιγράφουν την πρώτη αντίληψη του καλλιτέχνη για τις νέες διαδρομές της τέχνης, τις θεωρητικές προσεγγίσεις του για το θέατρο, τον κινηματογράφο, την κίνηση, τον ήχο και τη σχέση του χρώματος με τον ήχο. Από τη θεωρία του για τον ήχο προκύπτει και ο τίτλος της έκθεσης. «O Νικρίτιν άκουγε τη ζωή σαν μουσική», εξηγεί η κ. Πτσέλκινα. «Μια από τις δημιουργικές μελέτες του ήταν να μετατρέπει σε λέξεις τους ήχους της φύσης και τις λέξεις σε ζωγραφική. Αν σκεφτούμε ότι το ρεύμα του καλλιτεχνικού ήχου εμφανίστηκε μόλις πρόσφατα, είναι αντιληπτό πόσο σύγχρονος καλλιτέχνης ήταν».
«Η εποχή στη Ρωσία άλλαξε, η ζωή μας άλλαξε. Πρέπει να είσαι έτοιμος να κάνεις πολλούς συμβιβασμούς ή να δημιουργείς ελεύθερα. Προτίμησα το δεύτερο».
Ποια ήταν όμως αυτή η «αινιγματική, απρόβλεπτη, ιδιαίτερης ευφυΐας προσωπικότητα», όπως τον περιγράφουν οι φίλοι του; «Κάθε καλλιτέχνης της Ρωσικής Πρωτοπορίας είναι μοναδικός», λέει η Ρωσίδα επιμελήτρια. Ο Νικρίτιν ξεχωρίζει για την ευελιξία και το εύρος των ενδιαφερόντων που τον κατατάσσουν στις «αναγεννησιακές» μορφές. Εκτός από ζωγράφος, γραφίστας, ιστορικός τέχνης, σεναριογράφος ταινιών και εφευρέτης καινοτόμων καλλιτεχνικών συστημάτων (π.χ. του «στατικού κινηματογράφου»), ήταν ο θεμελιωτής του προβολισμού (θεωρία που εφάρμοσε τόσο στο θέατρο όσο και στην παραστατική τέχνη) και ο πρωταγωνιστής της καλλιτεχνικής ομάδας «Μέθοδος». «Τους καλλιτέχνες αυτής της ομάδας δεν τους ένωνε μια ενιαία θεωρία, αλλά ο καθένας επινοούσε τη δική του μέθοδο και τη δική του εικαστική γλώσσα. Το ίδιο εφάρμοζε και ο Νικρίτιν στις σειρές του, σε μια προσπάθεια αναζήτησης μιας διαλεκτικής μεθόδου με καλλιτεχνικό βάθος, για την αποκάλυψη της πραγματικότητας διά μέσου της απεικόνισης. “Με την τέχνη πρέπει να ασχολείσαι πάντα και απολύτως την κατάλληλη στιγμή”, υποστήριζε».
Ο Νικρίτιν, σύμφωνα με την κ. Πτσέλκινα, «δεν κατατάσσεται ούτε στους αφηρημένους ούτε στους ρεαλιστές καλλιτέχνες. H άποψή του ήταν ότι “η τέχνη δεν πρέπει να είναι ούτε φωτογραφική ούτε αφηρημένη, αλλά να βρίσκεται όσο γίνεται περισσότερο κοντά στον αριθμό των υλικών”. Το πολύπλοκο ζωγραφικό έργο του είναι γεμάτο από νεολογισμούς. Κάθε πίνακάς του είναι πάντα ένας χώρος για στοχασμό».
Τι αναζητούσε με τους πειραματισμούς του; «Τηντελειότητα», απαντά η επιμελήτρια και εξηγεί: «Οραμά του ήταν να δημιουργηθεί ένα νέο είδος αναγεννησιακού καλλιτέχνη. Η τέχνη του να μην ψυχαγωγεί αλλά να βάζει τον θεατή σε διαδικασία σκέψης για την τελειοποίησή του. Το ιδεώδες του δεν ήταν ο homo sapiens αλλά ο δημιουργικός άνθρωπος, σε κάθε τομέα της ενασχόλησής του. Σε αντίθεση με τους κονστρουκτιβιστές που υποστήριζαν την ανάγκη της αισθητικής μιας νέας καθημερινότητας, ο Νικρίτιν πίστευε ότι ο καινούργιος τρόπος ζωής δεν είναι η παραγωγή νέων προϊόντων της καθημερινότητας αλλά η καινούργια συνείδηση. Η ανάγκη δηλαδή να δημιουργήσουμε μια νέα ελεύθερη κοινωνία για την οποία πρέπει να εργαστούμε σωματικά και πνευματικά».
Ο άνθρωπος
Στο επίκεντρο των σχεδίων του βρίσκεται παντού ο άνθρωπος –πολλές φορές και ο εαυτός του– σε διάφορες συναισθηματικές φάσεις της ζωής του. Ολόσωμες φιγούρες, γυμνές, πρόσωπα με σκληρότητα, άνθρωποι σε πάθος, σε πτώση ή σε απόγνωση, αφηγηματικοί χαρακτήρες, συμβολικές μορφές που αναπαράγουν τα πραγματικά γεγονότα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Επανάστασης συνθέτουν την εξέλιξη της εικαστικής και φιλοσοφικής σκέψης του στην πιο παραγωγική του περίοδο, που συνέπεσε με την έκρηξη των καλλιτεχνικών πειραματισμών τη δεκαετία του 1920.
Αποκορύφωμα της δημιουργικής του δουλειάς ήταν το «Παλαιό και το Νέο» (Μουσείο Τεχνών Σαβίτσκι, Ουζμπεκιστάν, 1935) που έμελλε να κόψει τα δημιουργικά «φτερά» του και τις δημόσιες εικαστικές εμφανίσεις του. Απεικονίζει την Αφροδίτη, έναν ζητιάνο βετεράνο του πολέμου που είχε χάσει τα πόδια του, ένα νεαρό και μια εργάτρια κατασκευής του μετρό. Το σκάνδαλο που προκάλεσε αυστηρές επικρίσεις ήταν το νεαρό αγόρι, διότι κρατάει την υδρόγειο σφαίρα σε «επίμαχο σημείο». Τα πρακτικά του «λαϊκού δικαστηρίου» στη Μόσχα, μεταφέρουν το κλίμα της εποχής, όταν το καθεστώς του Στάλιν απαγόρευσε επισήμως κάθε είδους «φορμαλιστικές» ιδέες. «Θα δείτε ότι σε κάποια χρόνια οι άνθρωποι θα θέλουν να βλέπουν πιο περίπλοκες συνθέσεις από τις εικόνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού», σχολίασε ο Νικρίτιν απαντώντας στην ετυμηγορία. Ενα χρόνο νωρίτερα είχε φιλοτεχνήσει το «Λαϊκό Δικαστήριο» (Συλλογή Κωστάκη, Τρετιακόφ, 1934). Ενας μεγάλος αριθμός σχεδίων από τους δύο τελευταίους εμβληματικούς πίνακες κορυφώνουν το τελευταίο δραματικό πλάνο της έκθεσης. Ο Νικρίτιν, σχολιάζει η επιμελήτρια, «παρά την ειλικρινή πίστη του στις ρομαντικές ιδέες του πρώιμου σοσιαλισμού, ως καλλιτέχνης αποδείχθηκε πολύ πιο οξυδερκής απ’ ό,τι ως πολίτης. Δεν υποψιαζόταν ότι το έργο του θα γινόταν τόσο προφητικό. Εβλεπε 100 χρόνια μπροστά».