«Θέλει χρόνο για να μπορέσεις να δεις κάποια πράγματα που δεν φαίνονται». Με αυτήν τη φράση ξεκινούσε η δράση «Μυστήρια Μετάβασης» με την οποία εγκαινιάστηκε το πρόγραμμα της Ελευσίνας ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας για το 2023. Ολες οι δράσεις της διοργάνωσης είχαν την αινιγματική λέξη Μυστήρια μπροστά από τον τίτλο – μια αναφορά στα Ελευσίνια Μυστήρια και έναν τυχαίο αριθμό να τη συνοδεύει. Η ανάδυση από τη θάλασσα ενός εντυπωσιακού μεταλλικού γλυπτού δέκα τόνων στο παράκτιο μέτωπο της πόλης στις 4 Φεβρουαρίου, ήταν ένα από αυτά που σχολίαζαν όσοι παρευρέθησαν στην τελετή έναρξης εκείνο το κρύο βράδυ στην πόλη. Προσωπικά το ενδιαφέρον μου είχε τραβήξει η συναυλία των Στέρεο Νόβα και όπως και οι περισσότεροι, θυμάμαι πως ζητούσα οδηγίες για να βρω το πρώην εργοστάσιο ΙΡΙΣ όπου θα έπαιζε το γνωστό σχήμα. Από όσους ρώτησα, δεν γνώριζε κανείς. Ηταν όλοι επισκέπτες.
Στον ίδιο χώρο ολοκλήρωσα τις επισκέψεις μου στην Ελευσίνα ένα χρόνο μετά. Μία από τις δράσεις που περιλάμβανε το τριήμερο της λήξης στα μέσα Δεκεμβρίου ήταν και η εντυπωσιακή εγκατάσταση του Χουάν Εστέμπαν Σαντοβάλ, «Ο πήλινος στρατός της Ελευσίνας», με 2.000 χειροποίητα πήλινα κράνη, ένας φόρος τιμής στο εργατικό δυναμικό της περιοχής. Σε κάποια από τα κράνη υπήρχαν ζωγραφισμένες ή χαραγμένες λέξεις που σχετίζονται με την εργασία: προσδοκίες, θυσίες, ιδρώτας. Κάποιες επαναλαμβάνονταν, αναγκάζοντάς σε να σκεφτείς τα όνειρα και τις παραχωρήσεις και της δικής σου επαγγελματικής ζωής. Αυτό που έχει σημασία είναι πρωτίστως ο άνθρωπος, ήταν ένα ωραίο μήνυμα για να κλείσει τη δραστηριότητά της η «2023 Ελευσίς».
Υπήρχε η αίσθηση ότι τις πολλές και ενδιαφέρουσες δράσεις παρακολουθούσαν περισσότερο επισκέπτες και λιγότερο οι κάτοικοι της πόλης.
Με εντυπωσίασε τόσο που μετά το εορταστικό κλίμα της λήξης πήγα ξανά για να δω τις εκθέσεις με την ησυχία μου· την εγκεφαλική γλυπτική εγκατάσταση της Στεφανίας Στρούζα, «Εγώ το Θαλάσσιο Ταξίδι, Εγώ η Κατάληψη της Γης» σε μία από τις πέτρινες αποθήκες του Παλαιού Ελαιουργείου και την ομαδική έκθεση «Α Rave Down Below», μια έξυπνη αναφορά στη ρέιβ κουλτούρα και τη σύνδεσή της με τη μυσταγωγική ατμόσφαιρα των Ελευσίνιων Μυστηρίων, σε επιμέλεια Πάνου Γιαννικόπουλου. Και βέβαια ξανά στο ΙΡΙΣ. Δεν συνάντησα ούτε έναν επισκέπτη πουθενά. Το βρήκα άδικο για όλη την προσπάθεια που είχε καταβληθεί. Κατανοώ ότι η απόσταση είναι μεγάλη για να ξεκινήσει κάποιος από την Αθήνα μια εργάσιμη μέρα και ο χρόνος που έμεναν οι χώροι ανοικτοί περιορισμένος, ωστόσο επιβεβαιωνόταν μέσα μου η αίσθηση που είχα σε όλη τη διάρκεια της χρονιάς πως ό,τι συνέβαινε στην πόλη δεν αφορούσε τόσο τους ντόπιους, δεν έδειξαν να συνδέονται, τουλάχιστον πολλοί από αυτούς.
Η αρχή ωστόσο της «2023 Eλευσίς» ήταν πολύ ενθαρρυντική. Μέρες πριν από την έναρξη είχα παρακολουθήσει την περφόρμανς του Ευριπίδη Λασκαρίδη στο Πολιτιστικό Κέντρο της περιοχής. Κόσμος περίμενε στον δρόμο για να έρθει η σειρά του να περάσει στην αυλή της παλιάς κατοικίας. Υπήρχαν πολλές εκδηλώσεις στη διάρκεια της χρονιάς που έγιναν sold out· το θεατρικό «Don’t Look Back» του Γιάννη Χουβαρδά ήταν από τις παραστάσεις που συζητήθηκαν, όπως και το «Μα» του Ρομέο Καστελούτσι και το «Human Requiem» του Γιόχεν Σάντιγκ με τη Σάσα Βαλτς. Εξαιρετική απήχηση είχε το «Spring Forward», το φεστιβάλ σύγχρονου χορού στην Ελαιουργική όπως και η έκθεση «Eλευσίνα, Μon Αmour» που επιμελήθηκε η Κατερίνα Γρέγου. Υπήρχαν δράσεις που δεν χρειαζόταν καν να μπεις στον κόπο να αναζητήσεις εισιτήριο ή δελτίο εισόδου, είχαν εξαντληθεί με την πρώτη αναγγελία. Το έργο «Μικρά και μεγάλα πλοία» σε σκηνοθεσία της Αργυρώς Χιώτη στον όρμο της Βλύχας με τα κουφάρια πλοίων ήταν μια τέτοια περίπτωση. Βοηθούσε και η ατμόσφαιρα και η ιστορία.
Υπήρξαν και άλλα που δεν είχαν την ίδια υποδοχή ή δεν κίνησαν το δικό μου ενδιαφέρον. To Everything Open, για παράδειγμα, των Novoflot, μια μουσική περιπατητική παράσταση στους δρόμους της Ελευσίνας, είχε διαφημιστεί πολύ, ωστόσο δεν νομίζω ότι ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες του κόσμου. Γίνονταν πολλά ταυτόχρονα, μικρότερης εμβέλειας, διάσπαρτα στην πόλη, όπως το έργο «Les amants du Ciel», όπου ο τοίχος μετατρεπόταν σε σκηνή για τους χορευτές και τους ακροβάτες. Ισως να χρειαζόταν μια οικονομία, γιατί τα πολλά μικρά στέρησαν χώρο, χρόνο ή και χρήμα από παραγωγές που θα άξιζαν να παρουσιαστούν σε ευρύτερο κοινό. Η Ελευσίνα βέβαια είχε να δώσει: η αρχαιολογική της κληρονομιά, το βιομηχανικό της παρελθόν, το μεταβιομηχανικό της τοπίο πρόσφεραν απλόχερα ερεθίσματα στον καθένα να υφάνει τη δική του ιστορία.
Η παρακαταθήκη
Σε μια αποστολή στην Τιμισοάρα, επίσης πολιτιστική πρωτεύουσα για το 2023, μια συνάδελφος από την Αυστρία μου είπε: «Εσείς δεν δείξατε τίποτα όταν ξεκινούσατε, δεν υπήρχε κάτι να δεις». Επιπόλαιη κρίση που επιβεβαίωνε τη φράση της έναρξης. Η Ελευσίνα θέλει χρόνο, αποκαλύπτεται μπροστά σου σιγά σιγά. Η αλλαγή διοίκησης στα μισά του δρόμου από την ανάληψη του τίτλου, η πανδημία αλλά και η έλλειψη υποδομών στένεψαν τρομακτικά τα περιθώρια. Θεωρώ, ωστόσο, ότι ο Μιχαήλ Μαρμαρινός ως καλλιτεχνικός διευθυντής της διοργάνωσης, φρόντισε να αναδειχθούν ισότιμα τα διαφορετικά πρόσωπα της πόλης και έπειτα η «2023 Eλευσίς» άφησε έργο. Δέκα χώροι ανακαινίστηκαν και λειτούργησαν ξανά, όπως το Σινέ Ελευσίς, το ΙΡΙΣ, το Παλαιό Ελαιουργείο. Την περασμένη Πέμπτη έδωσε τη σκυτάλη σε τρεις πόλεις της Νορβηγίας, της Εσθονίας και της Αυστρίας που θα συνεχίσουν το 2024 τον θεσμό που καθιέρωσε η Μελίνα Μερκούρη.
