ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ
Χωρίς στέμμα: Η αβασίλευτη του Μεσοπολέμου. Ανατομία ενός ιστορικοπολιτικού ατυχήματος
εκδ. Πατάκη, 2023, σελ. 413
Το τελευταίο βιβλίο του Θανάση Διαμαντόπουλου εξετάζει την αβασίλευτη δημοκρατία του 1924-35 στην 100ή επέτειο της ανακήρυξής της. Δεν πρόκειται για μια στενά γεγονοτολογική Ιστορία, που απλώς καταγράφει τα γεγονότα. Αν και τα βασικά παρουσιάζονται επαρκώς –συχνά αναλυτικά–, ώστε ο αναγνώστης να έχει την ευχέρεια να παρακολουθήσει τις εξελίξεις, είναι πάνω απ’ όλα ένα βιβλίο που προσφέρει συνολικές ερμηνείες για τα ελλείμματα της θεμελίωσης του καθεστώτος εκείνου, όσο και για τους παράγοντες που συνέβαλαν στην άδοξη ανατροπή του μόλις 11 χρόνια μετά.
Η ανάλυση συνοδεύεται από εκτενή συζήτηση των δύο Συνταγμάτων (ενός «σχεδίου» και ενός οριστικού) που ανέκυψαν εκείνη την περίοδο: του λεγόμενου «Συντάγματος Παπαναστασίου», δηλαδή του σχεδίου του 1925 και αυτού του 1927. Τούτη η εξέταση γίνεται με προσοχή, ώστε και ο μη νομικός αναγνώστης να μπορεί να εκτιμήσει τις μεγάλες πολιτειακές επιλογές, πρωτίστως του πρωτεργάτη της ανακήρυξης της αβασίλευτης, του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Ο συνδυασμός της συνετής αναφοράς σε γεγονότα, της ανάλυσης των θεσμών και της δυναμικής ερμηνείας είναι επιτυχημένος, με αποτέλεσμα το βιβλίο να αναδεικνύεται σε έργο αναφοράς.
Νέα οπτική
Η ανάλυση είναι τολμηρή όσο και πειστική. Ο Διαμαντόπουλος προσφέρει μια πραγματικά νέα οπτική για την άνοδο και την πτώση της μεσοπολεμικής αβασίλευτης. Για να επιτύχει κάτι τέτοιο οφείλει –και επιτυγχάνει– να αποστασιοποιηθεί από το ευρύτερο κλίμα των πολέμων μαύρης προπαγάνδας που συνόδευσαν τον Εθνικό Διχασμό και αποτέλεσαν οργανικά του τμήματα. Η τήρηση αποστάσεων από τις εντάσεις εκείνης της εποχής, αλλά και από τα επιβιώματά τους, που ταλαιπώρησαν πολύ την ιστορική κουλτούρα της ελληνικής κοινωνίας, είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για τούτο. Είναι πραγματικά πολύ όμορφο να βλέπει ο αναγνώστης έναν ειδικό με τόσο βαθιά γνώση του θέματος να ξεδιπλώνει τη σκέψη του και να εκθέτει το επιχείρημά του τόσο αβίαστα και απροκατάληπτα.
Ο Διαμαντόπουλος δείχνει πειστικά ότι οι παροξυσμοί του Εθνικού Διχασμού συγκρότησαν τη βασική αιτία και το υπόβαθρο τόσο για την άνοδο όσο και για την πτώση της αβασίλευτης. Με απλά λόγια, καταδεικνύει ότι κατά την ανακήρυξη της αβασίλευτης το 1924 διαπράχθηκαν, όχι μόνον από τον Παπαναστασίου, αλλά από το σύνολο της «ιακωβινικής» πτέρυγας του βενιζελισμού, όλα τα λάθη που μπορούσαν να έχουν διαπραχθεί και τα οποία υποθήκευσαν το πολίτευμα σε μεσοπρόθεσμη βάση.
Σε τούτα συγκαταλέγονται η άμετρη επιρροή των προσωπικών συμφερόντων των βενιζελικών αξιωματικών οι οποίοι, εργαλειοποιώντας το κίνημα των Γαργαλίδη – Λεοναρδόπουλου, μονοπώλησαν από τα τέλη του 1923 τις ανώτατες βαθμίδες του στρατεύματος· ο εξαναγκασμός του ίδιου του Βενιζέλου σε παραίτηση από την πρωθυπουργία, από τους ακραίους του βενιζελισμού στις αρχές του 1924· η απροκάλυπτη παρέμβαση του στρατού, αμέσως μετά, εναντίον του μετριοπαθούς διαδόχου του, Γεωργίου Καφαντάρη, που οδήγησε και στη δική του παραίτηση· η δημιουργία ενός τετελεσμένου με την ανακήρυξη της αβασίλευτης από τη Βουλή, τετελεσμένο το οποίο κλήθηκε να νομιμοποιήσει εκ των υστέρων ο λαός σε ένα όχι και τόσο ελεύθερο ή γνήσιο δημοψήφισμα.
Τα ελλείμματα της θεμελίωσης του καθεστώτος εκείνου και οι παράγοντες που συνέβαλαν στην άδοξη ανατροπή του.
Αλλά ο Διαμαντόπουλος δίνει δικαίως τεράστια έμφαση και στο λεγόμενο «κατοχυρωτικό» του πολιτεύματος διάταγμα, που ακολούθησε έναν μήνα μετά, και το οποίο απειλούσε με διώξεις, όχι μόνον όποιον προσπαθούσε να ανατρέψει το πολίτευμα αλλά ακόμη και όποιον εκφραζόταν «με συμπάθεια» προς την εκπεσούσα δυναστεία – δηλαδή δίωκε το φρόνημα και την έκφραση γνώμης. Με άλλα λόγια, το πολίτευμα επιβλήθηκε από την ακραία πτέρυγα της μιας παράταξης του Διχασμού. Και δημιουργήθηκε με τέτοιους όρους, ώστε όταν αυτή η παράταξη –μοιραία στο διπολικό ελληνικό πολιτικό σύστημα– έχανε την εξουσία, θα κινδύνευε να συμπαρασύρει το πολίτευμα αυτό μαζί της.
Η κατάρρευση
Ο Διαμαντόπουλος τονίζει ότι παρά τις προσπάθειες για κάποια συνεννόηση των πολιτικών δυνάμεων μετά τη δικτατορία του Θ. Πάγκαλου (ενός από τους ακραίους αυτούς βενιζελικούς), η αναρρίπιση του Εθνικού Διχασμού μετά το 1932 επέφερε τελικά και την πτώση του πολιτεύματος. Αλλά με έναν ειρωνικό τρόπο, όπως ακριβώς η αβασίλευτη ήρθε μέσω της επιβολής των ακραίων βενιζελικών επί του μετριοπαθούς και πολύ συνετότερου Βενιζέλου, έτσι και η παλινόρθωση επιβλήθηκε μέσω της ένοπλης επικράτησης, με στρατιωτικό κίνημα, των ακραίων της αντιβενιζελικής πλευράς επί του μετριοπαθούς ηγέτη της, Παναγή Τσαλδάρη.
Ο Διαμαντόπουλος είναι σαφής: η ακρότητα, ο παροξυσμός, ο φανατισμός, η έλλειψη μέτρου, η ροπή προς τις επεμβάσεις του στρατού στην πολιτική, που χαρακτήρισαν τον Διχασμό ακόμη και μετά το 1922, δεν μπορούσαν να υποστηρίξουν τη δημιουργία ενός μακροπρόθεσμα σταθερού δημοκρατικού πολιτεύματος. Εκφέρει αυτό το συμπέρασμά του χωρίς οποιαδήποτε εκδήλωση διδακτισμού: απλώς ως επιστημονική διαπίστωση. Αυτό το τελευταίο είναι και η σημαντικότερη συμβολή τούτου του βιβλίου.