Το ευκολότερο είναι να κάνω μια πλοήγηση στο Διαδίκτυο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για να περιγράψω fake news, παραποιημένα γεγονότα, θεωρίες συνωμοσίας, ψευδοεπιστημονικές απόψεις. Εύκολο αλλά και αντιεπιστημονικό. Η ιστορία του ανθρώπου ήδη από την αρχαιότητα δίνει πολλά τέτοια παραδείγματα.
Αποκαλυπτική είναι η έκθεση «Fake (f)or Real: ιστορίες πλαστογραφίας και παραποίησης» που παρουσιάζεται από το Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας στις Βρυξέλλες και από το Τελλόγλειο Iδρυμα Τεχνών ΑΠΘ στη Θεσσαλονίκη μέχρι τις 16 Ιουνίου 2024. Οι επισκέπτες έχουν τη δυνατότητα να ανακαλύψουν τη συναρπαστική ιστορία της πλαστογραφίας αλλά και την εξέλιξή της από την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μέχρι σήμερα, εξερευνώντας πάνω από 100 εκθέματα από έξι διαφορετικές χρονικές περιόδους, ταινίες, ακόμη και διαδραστικά παιχνίδια.
Ιστορίες ταξιδιών που δεν έγιναν ποτέ, ένας ψεύτικος στρατός που χρησιμοποιήθηκε από τους Συμμάχους στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, τα γράμματα που χρησιμοποιήθηκαν για να κατηγορηθεί ο Aλφρεντ Ντρέιφους σε μια από τις μεγαλύτερες διεθνώς δικαστικές πλάνες στα τέλη του 19ου αιώνα. Επίσης, ένα ανώνυμο χειρόγραφο που κατηγορούσε τον φαρμακοποιό Ντέιβιντ Βέλμαν ως αλχημιστή το 1642 και από το οποίο ξεκίνησε μια δικαστική περιπέτεια που κατέληξε στην εκτέλεσή του.
Και να ήταν μόνο αυτά; Οπως περιγράφει χαρακτηριστικά ο πολύτιμος οδηγός πλοήγησης στις «Ψευδοεπιστήμες και θεωρίες συνωμοσίας» (από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σε επιμέλεια Μανώλη Πλειώνη), οι συνωμοσιολόγοι ισχυρίζονται ότι αγνώστου ταυτότητας ιπτάμενα αντικείμενα απεικονίζονται σε παλαιολιθικές σπηλαιογραφίες αλλά και σε τοιχογραφίες και πίνακες ζωγραφικής του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Για παράδειγμα, στον αναγεννησιακό πίνακα «Η Μαντόνα με τον Αγιο Τζοβανίνο» και στην ταπισερί «Ο θρίαμβος του καλοκαιριού», του 1538. Ή μήπως ξεχνάμε τα ψευδοεπιστημονικά για την κλιματική κρίση και πώς αυτά αξιοποιούνται από θεσμικά κέντρα;
Ωστόσο, πίσω από την ανεκδοτολογική πλευρά του θέματος κρύβονται ανθρώπινες τραγωδίες, όπως ανέφερε σε μια συνομιλία μας η Τζοάνα Ούρμπανεκ, επιμελήτρια της έκθεσης, η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε στο Σπίτι της Ευρωπαϊκής Ιστορίας – ιστορικό μουσείο στις Βρυξέλλες, το οποίο εστιάζει στην πρόσφατη ευρωπαϊκή ιστορία και στη διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. «Θυμηθείτε το κυνήγι μαγισσών, ανθρώπους που λοιδορήθηκαν, επιστήμονες που αναγνωρίστηκαν μετά θάνατον. Κάθε αλλαγή προκαλεί άμυνες, κάθε επανάσταση φέρνει φόβο, οι άνθρωποι είναι επιφυλακτικοί και αναζητούν άμυνες απέναντι στο καινούργιο. Πώς όμως αντιμετωπίζονται αυτοί οι φόβοι; Μήπως μπορούμε να διδαχθούμε από την ιστορία πως τίποτε δεν έχουμε να φοβηθούμε από την πρόοδο;».
Μια άλλη διδαχή από την ιστορική μελέτη είναι πως σε όλες τις εποχές θα υπάρχουν θεωρίες συνωμοσίας, κυνήγι μαγισσών, στρεβλώσεις του επιστημονικού λόγου, μορφές cancel culture, όπως λέγεται στην εποχή του Διαδικτύου. Αρα, ναι, ορθά τα όσα λέγονται περί εκπαίδευσης της κοινωνίας και δη των νεότερων γενιών. Αλλά ο κόσμος προχωράει όταν υπάρχουν πολιτικοί με όραμα, πυγμή και άγνοια πολιτικού κόστους.