ΑΝΝΑ ΓΡΙΒΑ
Αφροδίτες
Οψεις και λατρείες της θεάς Αφροδίτης κατά τα αρχαϊκά χρόνια με οδηγό τη Σαπφώ
εκδ. Σμίλη, σελ. 136
«Ποια πάλι να πείσω/ να έρθει τώρα στην αγάπη σου; Ποια,/ Σαπφώ, σε αδικεί;// Γιατί κι αν σε αποφεύγει, γρήγορα θα σε κυνηγά,/ κι αν δεν δέχεται τα δώρα σου, όμως θα σου προσφέρει./ Κι αν δεν σ’ αγαπά, γρήγορα θα σ’ αγαπήσει,/ ακόμη και παρά τη θέλησή της».
Στον ύμνο που απευθύνει στην Αφροδίτη η μεγάλη ποιήτρια των αρχαϊκών χρόνων, η Σαπφώ η Λεσβία, ζητάει από τη θεά του έρωτα και της ομορφιάς να τη συνδράμει στην εκπλήρωση του πόθου της. Και η Αφροδίτη ανταποκρίνεται, σε τόνο που θυμίζει εκείνο το ωραίο τραγούδι του Τσιτσάνη, το «Κάνε λιγάκι υπομονή». Εννοια σου, δηλαδή, και σου υπόσχομαι ότι, θέλει δεν θέλει, η γυναίκα που ποθείς θα γίνει δική σου. Στην ευσύνοπτη, περιεκτική μελέτη της η γραμματολόγος, ιστορικός και ποιήτρια Αννα Γρίβα πραγματεύεται την παρουσία της Αφροδίτης σε έξι ποιήματα της Σαπφώς. Το βιβλίο είναι καλογραμμένο, απλό, λαμβάνοντας υπόψη την οπτική της σημερινής αναγνώστριας/η, ιδίως στην εισαγωγή και στα συμπεράσματα του επιμέτρου.
Τρεις αρετές διακρίνει κανείς. Η πρώτη είναι, βέβαια, η απόλαυση που προσφέρουν τα ίδια τα σαπφικά ποιήματα. Μόνο το πρώτο διασώζεται ολόκληρο. Είναι, μάλιστα, όπως αναφέρει η Γρίβα, το μοναδικό ποίημα της Σαπφώς που διαθέτουμε σε πλήρη μορφή. Στα πέντε κεφάλαια του βιβλίου, που έχουν και αυτοτελή δοκιμιακή αξία, η Γρίβα αναλύει –χωρίς σχολαστικισμό– τους στίχους τους και εντάσσει τα ποιήματα στα συμφραζόμενα του αρχαϊκού κόσμου. Συζητάει την εμφάνιση της θεάς στην ποιήτρια, της «επιφάνειας» της Αφροδίτης, στο πλαίσιο ευρύτερων ζητημάτων, όπως είναι ο ρόλος του ποιητή σε μια κοινωνία και η λειτουργία του ποιήματος. Δεν λείπουν, έτσι, σχόλια και στοχασμοί που απηχούν όχι μονάχα την κριτική-γραμματολογική αλλά και την ανθρωπολογική-φιλοσοφική οπτική. Θα ήταν πολύ πιο φιλικό προς την αναγνώστρια/η αν τα ποιήματα (αρχαίο κείμενο και μετάφραση) δεν βρίσκονταν σε ένα παράρτημα στο τέλος του βιβλίου, αλλά προτάσσονταν, π.χ., των αντίστοιχων κεφαλαίων ή και αν εντάσσονταν στο κυρίως κείμενο της μελέτης.
Η δεύτερη αρετή του βιβλίου έγκειται στις εισαγωγικές παρατηρήσεις. Ερεθίζουν γόνιμα τη σκέψη μας αφενός γύρω από τα ζητήματα του μύθου και του τρόπου που οι ποιητές τον διαμεσολαβούν στον αρχαϊκό κόσμο, σαν να ήταν η μυθολογία μια βιωμένη πραγματικότητα· αφετέρου γύρω από το θέμα της ποιητικής ηδονής που, όπως την προσφέρει η Σαπφώ, μοιάζει να υπερνικά τα εμπόδια του χρόνου και των αντιλήψεων που μεταβάλλονται με το πέρασμά του. Στο τέλος της εισαγωγής τονίζεται η όψη της σαπφικής ποίησης και ως λατρείας του κάλλους. Στο κυρίως σώμα της μελέτης που ακολουθεί με την πραγμάτευση των ποιημάτων βλέπουμε όλα τα παραπάνω να υλοποιούνται με τρόπο απτό, μέσα από την επίκληση και τη συνομιλία με την όμορφη ερωτική θεά. Ετσι –και αυτή είναι η τρίτη αρετή του βιβλίου– η Γρίβα μας οδηγεί με τρόπο που μοιάζει φυσικός και αβίαστος στο συμπέρασμα του επιμέτρου της: ότι, δηλαδή, μέσα από μια –νεωτερική, πάντως– ανάγνωση της σαπφικής ποίησης βλέπουμε την Αφροδίτη να μπολιάζει, συμβολικά, κάποιες θεμελιώδεις, όπως λέει η συγγραφέας, αξίες του δυτικού πολιτισμού «όπως η ελευθερία του έρωτα και το δικαίωμα του ανθρώπου στην ευτυχία και στην επιλογή του προσωπικού του δρόμου». Μέσα, δηλαδή, από αυτό που η ίδια αποκαλεί «παλινόρθωση» της Αφροδίτης με τη βοήθεια της Σαπφώς, ο ελεύθερός μας κόσμος τροφοδοτείται και ενισχύεται.