Ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης διατηρούσε στο Ηράκλειο το ακτινολογικό του ιατρείο, η ηθοποιός Γεωργία Βασιλειάδου -η «ομορφότερη άσχημη» του ελληνικού κινηματογράφου- υπήρξε δραστήρια αντιπρόεδρος του δημοτικού συμβουλίου, ο Στέλιος Καζαντζίδης τραγουδούσε στον ιστορικό «Ζέφυρο» όσο ήταν φαντάρος, ενώ η Γιώτα Λύδια έμενε για χρόνια σε ένα ωραίο σπίτι κάτω από τις γραμμές του τρένου. Οπως και πολλοί λαϊκοί μουσικοί στις γύρω γειτονιές. Οι παλιοί κάτοικοι έχουν πολλά να θυμηθούν για τον τόπο τους κι όπως φαίνεται ακόμη περισσότερα να δείξουν για την περιοχή τους όταν αποφάσισαν να βγάλουν από τα μπαούλα τα σκονισμένα άλμπουμ με τις πολυκαιρισμένες φωτογραφίες.
Η αναζήτηση στοιχείων για την ταυτότητα της γειτονιάς από ομάδες που ακολουθούν τα ίχνη της τοπικής ιστορίας με τη βοήθεια ιστορικών και ειδικών επιστημόνων είναι μια τάση που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια. Ιχνη από το παρελθόν της περιοχής τους για να εντοπίσουν και κάτι από το δικό τους παρελθόν. Σε πολλές περιπτώσεις έχουμε ημερίδες, εκδόσεις, αφιερώματα. Σε άλλες, δράσεις με τη συμμετοχή των πολιτών, όπως συνέβη με την ομάδα «Οχι παίζουμε / UrbanDig Project», μέσω της οποίας οι κάτοικοι του Νέου Κόσμου (κι όχι μόνο) έμαθαν για το Δουργούτι, την παλιά προσφυγική παραγκούπολη πίσω από τη θορυβώδη λεωφόρο Συγγρού.
Η πρωτοβουλία του «Αλλος Τόπος Επικοινωνίας και Πολιτισμού», που με την Πινακοθήκη Γρηγοριάδη διοργάνωσε τη φωτογραφική έκθεση «Ανακαλύπτοντας το Ηράκλειο Αττικής. Στη διάρκεια ενός αιώνα (1880-1980)», είναι επίσης εντυπωσιακή. Δημιούργησαν μια τράπεζα αναμνήσεων. Αδημοσίευτες φωτογραφίες ξετυλίγουν όλη την ιστορία από τότε που ξεκίνησε ως ένας βαυαρικός οικισμός στα χρόνια του Οθωνα, αποκαλύπτοντας πώς εξελίχθηκε σε πόλη-προάστιο, ξεφεύγοντας από τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά του: τα πευκόφυτα κτήματα, τους ελαιώνες, τα αμπέλια, τα βοσκοτόπια, τα αλώνια, την πρώτη ελληνική ζυθοποιία, τα «μαύρα πηγάδια» (ή καρβουνιάρικα) και μαζί τις σιδηροδρομικές γραμμές που μετέφεραν ως το Λαύριο τον λιγνίτη και επέστρεφαν με εργάτες-κατοίκους των παραπηγμάτων, των Πατσαβουραίικων όπως έλεγαν τότε υποτιμητικά.
Μια έκθεση για την καταγωγή της πόλης, που ξεδιπλώνει την πολύπλευρη ιστορία της μέσα από 300 ανέκδοτες ασπρόμαυρες φωτογραφίες οι οποίες καλύπτουν χρονολογικά έναν αιώνα ιστορίας και καθημερινής ζωής.
Από την ίδρυση της «Στρατιωτικής Αποικίας Ηράκλειον», την έλευση των ρωμαιοκαθολικών και τη συνύπαρξη με τους ορθοδόξους κατοίκους, τη διέλευση του τρένου, του περίφημου «θηρίου», τη λειτουργία λιγνιτωρυχείων με τις φωτεινές και σκοτεινές σελίδες των κατοχικών χρόνων αλλά και με την ανάπτυξη της πόλης, ιδιαίτερα από τη Μεταπολίτευση και μετά. Περιοχή «ποδοσφαιρομάνα», όπως λένε οι παλιοί, αφού στο χωμάτινο γήπεδο – αλάνα στην Αγία Τριάδα «γεννήθηκαν» μεγάλοι παίκτες: Γιώργος Βλαντής, Ροβέρτος Γεωργιάδης, Τάσος Κατσαμπής, Φώτης Νικολάου, Γιάννης Βαρβέρης, Γιώργος Λαμπρόπουλος.
Ολα καθρεφτίζονται στις 10 ενότητες της έκθεσης που επιμελήθηκαν η Ελένη Γλαρέντζου (γιατρός που εργάστηκε στην εκπαίδευση για χρόνια), η Δήμητρα Κουντή (δημοσιογράφος) και από την Πινακοθήκη Γρηγοριάδη ο Παναγιώτης Παπαδόπουλος (ιστορικός τέχνης). Πώς ξεκίνησαν όλα αυτά; «Αφορμή στάθηκαν οι σεισμοί του 1999. Αναρωτιόμουν αν το σπίτι μου ήταν κοντά σε κάποια επικίνδυνη στοά ή “πηγάδι” των λιγνιτωρυχείων», λέει στην «Κ» η Δ. Κουντή που έκανε πρώτη την αρχή. Αναζητώντας πληροφορίες, «έπεφτε» διαρκώς πάνω σε άγνωστα στοιχεία για την ιστορία της πόλης. Οταν λοιπόν σχηματίστηκε ο σύλλογος «Αλλος Τόπος Επικοινωνίας και Πολιτισμού», πολλοί Ηρακλειώτες μοιράστηκαν την περιέργεια να μάθουν την ιστορία της περιοχής τους, πολύ περισσότερο τα νέα παιδιά. Αρχισαν να χτυπούν πολλές πόρτες, να πίνουν πολλούς καφέδες με ηλικιωμένους, να ακούν ιστορίες. Κι όσο ξανοίγονταν οι παλιοί κάτοικοι τόσο άνοιγαν τα οικογενειακά άλμπουμ. «Τις παλιότερες φωτογραφίες μάς τις έδωσε ο Ροδόλφος Φιξ, που δυστυχώς “έφυγε” πρόσφατα. Επειτα ο ένας μάς σύστηνε στον άλλον». Συγκεντρώθηκαν πάνω από 500 φωτογραφίες «ανώνυμων» φωτογράφων του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, αλλά και τοπικών επαγγελματιών όπως του Ευθύμιου Καυκά. Χρησιμοποιήθηκαν οι 300.
Πώς περιγράφουν οι επιμελήτριες της έκθεσης την πόλη τους μέσα από το υλικό που συγκέντρωσαν; «Στο Ηράκλειο, το πάνω και το κάτω, το παλαιό και το νέο, το καθολικό και το ορθόδοξο, των αστικών και λαϊκών στρωμάτων, η αρμονική συνύπαρξη πανίδας και αλάνας, αγροικίας – έπαυλης και ταπεινής κατοικίας άρχισε να χάνεται από τη στιγμή που κτήματα και αγροί τεμαχίστηκαν και πωλήθηκαν ως οικόπεδα για την ανέγερση μιας οικίας και αργότερα μιας πολυκατοικίας». Οσο αναπτύσσεται η πόλη τόσο σβήνονται τα ίχνη της Ιστορίας. Το σπίτι της Ηλέκτρας Αποστόλου (αγωνίστρια της Εθνικής Αντίστασης) κατεδαφίστηκε. Η «μάνα», το πηγάδι (πίσω από την πλατεία Αγ. Λουκά) που ξεδιψούσε τους Ηρακλειώτες, έκλεισε επί χούντας. Οι παλιές γραμμές του τρένου χάθηκαν. Το πρώτο ζυθοποιείο ρημάζει όπως και η γειτονική έπαυλη Φιξ. Οι θερινοί κινηματογράφοι με τα αρχαιοελληνικά ή ρομαντικά ονόματα όπως «Ηρα», «Ηχώ» ή «Ροζαλί» έκλεισαν, οι εξοχικές ταβέρνες λιγόστεψαν, οι γύρω βιοτεχνίες και τα εργοστάσια υφαντουργίας σίγησαν. «Με λίγα λόγια, η νεότερη πολιτιστική κληρονομιά τελεί υπό διωγμό».
Το «δροσόλουστον» Ηράκλειον…
• Ηφαιστία και Ηφιστία ή Ιφιστία; Οι αρχαιολόγοι Λούντβιχ Ρος και Κυριάκος Πιττάκης υποστήριξαν ότι πρόκειται για έναν δήμο κι όχι δύο, Ιφιστιάδαι και Ηφαιστιάδαι όπως θεωρούσε ο τοπογράφος – αρχαιολόγος Ουίλιαμ Μάρτιν Λικ.
• Ο δήμος (ή οι δήμοι) ανήκε στους 13 δήμους της Ακαμαντίδας φυλής και συσχετίζεται με την ύπαρξη ιερού στην περιοχή, αφιερωμένου στον Ηρακλή (συναντάται και το τοπωνύμιο Αράκλι).
• Το 1837 ο Οθωνας ιδρύει με βασιλικό διάταγμα τη Στρατιωτική (Βαυαρική) Αποικία Αράκλι «διά τον συνοικισμόν 60 ανθρώπων από το 3ον και 4ον Πεζικόν Τάγμα». Στόχος, «να προικοδοτηθούν» ή να επιτρέψουν «εις τους εντόπιους και ξένους στρατολογηθέντας μετά την τελείωσιν της πολυετούς υπηρεσίας των να αποκατασταθώσιν εις τας ημετέρας επαρχίας».
• Ο τόπος επιλέχθηκε με τη «μέθοδο του νωπού κρέατος» ως περιοχή με τη μικρότερη υγρασία.
• Πρώτος επιστάτης της «αποικίας» ορίστηκε ο Χριστόφορος Νέζερ (παππούς του ηθοποιού) ο οποίος κατάφερε, το 1840, να κλείσει τα 11 από τα 12 οινοπωλεία (!) του οικισμού και να ιδρύσει σχολείο.
• Το 1842 άρχισε να χτίζεται ο καθολικός ναός του Ευαγγελιστή Λουκά σε σχέδια του Θεόφιλου Χάνσεν.
• Το 1858 ο ζυθοποιός Ιωάννης Φουξ ή Φιξ από το Μόναχο λειτουργεί απέναντι από τον Αγιο Λουκά ένα ζυθοποιείο (η οικογένεια είχε το μονοπώλιο της μπίρας στην Ελλάδα από το 1864 ώς το 1963).
• Τις επόμενες δεκαετίες εγκαθίστανται στο Ηράκλειο πολλές ρωμαιοκαθολικές οικογένειες από τις Κυκλάδες.
• Τα αμπέλια (υπήρχαν κυρίως στο Ψαλίδι-Φιξέικα, στο ρέμα Παπά και στην Καναπίτσα) σταδιακά αντικαθίστανται με ελιές. Υπήρχαν 5 αλώνια (λόγω καλλιέργειας σιτηρών) και 3 πατητήρια σταφυλιού (των Καρλή, Βάγγερ και Φιξ), πευκώνες και βοσκότοποι.
• Ανεμόμυλοι αντλούσαν νερό από τουλάχιστον 300 πηγάδια.
• Το «δροσόλουστον προάστειον» επέλεξαν ως τόπο παραθερισμού οι Αθηναίοι στην αυγή του 20ού αιώνα μαζί με τους κατοίκους της Ν. Ιωνίας (τότε Ποδαράδες).
• Το «θηρίον» που φοβούνταν τα παιδιά ήταν η αμαξοστοιχία που ένωνε την Αθήνα με την Κηφισιά. «Αι ατμάμαξαι, κατασκευασθείσαι εν τοις εργοστασίοις Tubige εν Βελγική, δύνανται να σύρωσι και 12 βαγόνια, υπό την μεγίστην κλίσιν 25 χιλιοστών και ταχύτητα μέχρι 40 χιλιομέτρων, μετά 300 επιβατών» (5 Φεβρουαρίου 1885 «Η Εφημερίς»).
• Το 1922 απογράφηκαν στο Ηράκλειο περίπου 2.500 Μικρασιάτες.
• Από το 1938 έως το 1958 γύρω από τη διασταύρωση της Κύμης με την Αντύπα λειτούργησαν ανθρακωρυχεία λιγνίτη.
• Από το ’51 μέχρι το ’81 ο πληθυσμός διπλασιάζεται ανά δεκαετία.
Εγκαίνια έκθεσης 20/5. Ωρες λειτουργίας: Τρίτη, Τετάρτη, Πέμπτη, Παρασκευή: 10.00 – 15.00, και 18.00 – 21.00, Σάββατο-Κυριακή: 11.00 – 1 4.00. Είσοδος ελεύθερη.