Χάρη στον γιατρό Νίκο Παΐσιο, ένας ζωγράφος ήρθε να προστεθεί στην ιστορία της νεοελληνικής ζωγραφικής, ο δύστυχος πρωτότοκος γιος του πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη. Ο Νίκος Δραγούμης δεν έγινε ούτε νομικός, ούτε πολιτικός, καταπώς θα επιθυμούσε η οικογένεια, μα περιπατητής, γυμνιστής και ζωγράφος. Σπούδασε στη Γαλλία, έζησε και ζωγράφισε κυρίως στην Προβηγκία, πέθανε στο Δρομοκαΐτειο σε ηλικία 57 χρόνων. Η πρώτη γνωστή εκδήλωση της ψυχικής νόσου συνέβη τον Οκτώβριο 1911, μόλις είχε συμπληρώσει τα τριάντα εφτά του χρόνια. Πέρασε ουσιαστικά το υπόλοιπο της ζωής του έγκλειστος σε ψυχιατρικά ιδρύματα, στη Νάπολη αρχικά για πέντε μήνες (Νοέμβριος 1911 – Μάρτιος 1912), στη Γενεύη εν συνεχεία για δεκαοχτώ ολόκληρα χρόνια (1914 – 1932) και τους τελευταίους πέντε μήνες της ζωής του, όταν η οικονομική κρίση έχει χτυπήσει την πλούσια οικογένεια, στην Αθήνα (Δρομοκαΐτειο, Αύγουστος 1932 – 6 Ιανουαρίου 1933, βλ. και το σπαραχτικό γράμμα του προς τον αδερφό του Φίλιππο, σ. 197 του καταλόγου). Η περιώνυμη οικογένεια έκρυψε, όσο πιο καλά μπορούσε, τον τρελό γιο και αδερφό, γιατί έθετε σε κίνδυνο τη δημόσια εικόνα και δράση της. Τον έκρυψε κυρίως από τον ίδιο της τον εαυτό.
Κρυμμένος και άγνωστος έμεινε ο Νίκος Δραγούμης και μετά τον θάνατό του. Δεν γνωρίζαμε τίποτε γι’ αυτόν μέχρι τώρα και κυρίως δεν είχαμε δει κανένα έργο του. Υπάρχουν μονάχα τέσσερα λήμματα σε βιογραφικά λεξικά, από το 1961 και εφεξής, και μια αναφορά του Δημήτρη Πικιώνη (1963), που ήταν και ένας από τους ελάχιστους κατόχους έργου του. Ο πρώτος που πραγματικά ενδιαφέρεται για τον ζωγράφο και κινητοποιείται, για να οργανώσει επιτέλους μια έκθεσή του, ήταν ο προηγούμενος διευθυντής του ΜΙΕΤ, Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλης. Ο,τι δεν πρόλαβε να κάνει εκείνος θα το κάνει ο σημερινός διευθυντής του Διονύσης Καψάλης και οι άξιοι συνεργάτες του. Οσα έργα του Δραγούμη σώθηκαν βρίσκονταν στα χέρια της οικογένειας, του αδερφού του Φίλιππου, και μετά τον θάνατό του στον ανιψιό του, γιο του Φίλιππου, Μάρκο Δραγούμη. Ολα όσα εκτίθενται στη σημερινή πρώτη έκθεση ανήκουν στον καλό μουσικολόγο (ελάχιστα προέρχονται από άλλες πηγές). Γιατί δεν νοιάστηκε ποτέ κανείς τους να γίνει μια έκθεση; Είναι να απορεί κανείς.
Βρέθηκε τελικά, ευτυχώς, ο Ν. Π. Παΐσιος, μελετητής της νεοελληνικής τέχνης με στέρεη επιστημοσύνη και ασίγαστο ερευνητικό πάθος. Ό,τι ξέρει το ξέρει καλά. Στον κατάλογο της έκθεσης μπορεί να διαβάσει κανείς εξαιρετικό κείμενό του για τη ζωή και το έργο του Δραγούμη, για τις σπουδές του στην περίφημη Ακαδημία Julian, τις ιδέες και τις ιδεοληψίες του, τις επιρροές που δέχτηκε, την τεχνική και τον τρόπο της δουλειάς του. Το έργο του Δραγούμη, όπως εξηγεί πειστικά ο Παΐσιος, αρδεύεται από τις τρεις πηγές, τους Ναμπί, τον Βαν Γκογκ («Ο οδοιπόρος Ν. Δραγούμης», 1903, είναι το πιο βανγκογκικό έργο του) και τις γιαπωνέζικες ξυλογραφίες (βλ. «Γυναίκα στον Κήπο του Λουξεμβούργου», «Η αδελφή του Μαρίκα», αρ. κατ. 1 και 101α αντιστοίχως). Ολα έρχονται από αλλού, μα το έργο είναι μοναδικά δικό του. Ας προσθέσω για τον σχολαστικό επισκέπτη ότι οι περισσότεροι τίτλοι των έργων ανήκουν στους επιμελητές της έκθεσης, οι δικοί του είναι πολύ λίγοι (στον κατάλογο πλαγιογραφούνται).
Οποιος πάει στο Μέγαρο Εϋνάρδου να δει την έκθεση θα χαρεί καλή –δεν λέω μεγάλη– ζωγραφική, σχέδια και νερομπογιές. Υπάρχουν και δυο θαυμάσια λάδια, με τον τρόπο του πουαντιγισμού – το ένα μάλιστα από αυτά («Κοκκιναράς», 1904) μας λύνει και μια φιλολογική απορία. Μου άρεσε ξεχωριστά το πορτρέτο της Λύντιας Μπορζέκ (αρ. κατ. 109), της γυναίκας που αγάπησε και η οποία έμεινε δίπλα του μέχρι το τέλος του. Ζωγραφίζεται το 1912-13 στην Ελλάδα, μεταξύ Νάπολης και Γενεύης, σε ένα διάλειμμα της αρρώστιας. Εργο αγάπης. Από το 1914 και μετά δεν σώζεται τίποτε. Το συχνότερο θέμα στα έργα του Δραγούμη είναι άντρες και γυναίκες του μόχθου, εργάτες και κυρίως αγρότες, την ώρα της δουλειάς τους. Ο αδερφός του Ιων – «ο ενεργητικός και αντίθετός [τ]ου πόλος», όπως γράφει ο ίδιος ο Νίκος, σ. 188 του καταλόγου– όταν τον οδήγησε, ξεγελώντας τον, στο ψυχιατρείο στη Νάπολη, θα γράψει στα γαλλικά κι ένα ιατρικό ιστορικό. Η πρώτη φράση του είναι η εξής: «Δεν του άρεσε ο κόσμος του κύκλου του και μιλούσε ευχαρίστως με τους ανθρώπους του λαού.» Είχε ξεστρατίσει για τα καλά.
Την πρώτη μας επαφή με τον Νίκο Δραγούμη είναι φυσικό να την απορροφά σε μεγαλύτερο, απ’ ό,τι χρειάζεται, βαθμό το προσωπικό δράμα και η οικογενειακή αντιμετώπισή του. Οταν αυτό το αρχικό ξάφνιασμα αφομοιωθεί, μένει η χαρά του έργου του.