Μια σειρά από μικρές έγχρωμες φωτογραφίες με ωραίο πασπαρτού και ξύλινη κορνίζα, σαν ευαίσθητες ακουαρέλες. Το θέμα: ένα γκρεμισμένο κτίριο, ένα καμένο αυτοκίνητο, ένας άνθρωπος μόνος στη μέση της ερήμου. Είκοσι εικόνες από τον πρόσφατο εμφύλιο πόλεμο της Λιβύης του φωτογράφου Ατίλα Φλόσζμαν (Attila Flosmann) τραβηγμένες με μια παλιά μηχανή Πολαρόιντ.
Ενα αεροπλάνο – αμφίβιο, κάθετης απογείωσης WA 14, το ένα από τα δύο που κατασκεύασε η Σοβιετική Ενωση το 1976 και συνετρίβη κατά τη μεταφορά, σχεδόν καταπίνεται από το λευκό, χιονισμένο φόντο. Ντανίλα Τκατσένκο (Danila Tkachenko) , Restricted Areas.
Ο Χένρι Νίξον και ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ σε ασπρόμαυρο στιγμιότυπο μιας επίσημης συνάντησης της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου. Ανάμεσά τους τα σχόλια ενός συντάκτη ύλης εφημερίδας: ένα σύννεφο από κόκκινους σταυρούς σαν φιλιά ως οδηγία για την εκτύπωση, και η λέξη «πανωλεθρία» γραμμένη από πάνω. Icocnographies, του Ντέιβιντ Μπίρκιν (David Birkin).
Tο φετινό Athens Photo Festival έχει τίτλο Reframe Memory και η θεματική της διοργάνωσης πραγματεύεται το ζήτημα της απεικόνισης της μνήμης, συλλογικής και ατομικής. Το πρόγραμμα του Φεστιβάλ περιλαμβάνει ατομικές και ομαδικές εκθέσεις φωτογραφίας με τη συμμετοχή καλλιτεχνών και επιμελητών από 37 χώρες, και ένα σύνολο συμπληρωματικών δράσεων και παράλληλων εκδηλώσεων με πυρήνα το Μουσείο Μπενάκη επί της οδού Πειραιώς. Η έκθεση απλώνεται σε δύο ορόφους του κτιρίου, και αν εξαιρέσουμε τα εγκαίνια στα οποία συνήθως υπάρχει συνωστισμός (αλλά αυτά έχουν ήδη γίνει), ο επισκέπτης έχει μπόλικο χρόνο και χώρο για να την περιηγηθεί με την ησυχία του, σαν να βαδίζει ανάμεσα στους ανθρώπους και τα γεγονότα της σύγχρονης παγκόσμιας Ιστορίας: τα σβησμένα πρόσωπα των θυμάτων ενός τραγικού δυστυχήματος σε βιομηχανία ενδυμάτων στο Μπαγκλαντές το 2013, φωτογραφίες και επίσημα έγγραφα ενός ουτοπικού διαστημικού προγράμματος της Ζάμπια του ’64, μια νεαρή Δανή κολυμβήτρια σε ιταλικό θέρετρο λίγο πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, απομεινάρια πολεμικών αμυντικών κατασκευών σε παράκτιες περιοχές της Ευρώπης, ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, πράκτορες της Στάζι σε πολλές μεταμφιέσεις, μια ασπρόμαυρη έκρηξη βόμβας στο Αφγανιστάν. Σε ένα δοκίμιό του με τίτλο «Ο καλλιτέχνης ως ιστορικός» ο επιμελητής Τέχνης Μαρκ Γκόντφρι (Mark Godfrey) παρατηρεί ότι η ιστορική έρευνα και η αναπαράσταση έχουν όλο και πιο έντονη παρουσία στη σύγχρονη Τέχνη. Πολλοί καλλιτέχνες οικειοποιούνται τις μεθόδους και τα εργαλεία των ιστορικών, παράγοντας «έργα που προσκαλούν τους θεατές να στοχαστούν το παρελθόν, να δημιουργήσουν συνδέσεις μεταξύ γεγονότων, χαρακτήρων και αντικειμένων, να συμμετέχουν στη διαδικασία ενθύμησης, και να επανεξετάσουν τους τρόπους με τους οποίους το παρελθόν αναπαρίσταται στην ευρύτερη κουλτούρα».
Αυτά σημειώνει στο κείμενό της με τίτλο «Μαζεύοντας τα ψίχουλα της ιστορίας» η Ξένια Καλπακτσόγλου, διευθύντρια της Μπιενάλε της Αθήνας και μία από τους επιμελητές της έκθεσης Europe.Southeast –recorded memories που φιλοξενείται στον ίδιο χώρο. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από ένα συνεχή και ανοιχτό διάλογο του παρόντος με το παρελθόν ιδιαίτερα στις κοινωνίες της δυτικής Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών. Τα περασμένα μοιάζουν με έναν ελάχιστα οικείο τόπο που προσπαθούμε να ιχνηλατήσουμε, και ακόμη περισσότερο να εννοήσουμε. Επετειακοί εορτασμοί, εκθέσεις σε μουσεία, ιστότοποι, δημόσιες συζητήσεις δίνουν τον λόγο σε μνημονικές κοινότητες, φορείς συλλογικής μνήμης, που ανασκάπτουν τα περασμένα. Χάρη στους ιστορικούς, τους κοινωνιολόγους και βεβαίως τους νευροεπιστήμονες (ή μήπως ξεκινώντας από αυτούς;) γνωρίζουμε ότι η ανθρώπινη μνήμη δεν είναι απλώς ένα σύνθετο δίκτυο συλλογής, καταγραφής και μηχανικής αναπαραγωγής γεγονότων. Ο εγκέφαλος διαθέτει πλαστικότητα και δημιουργικότητα, και επηρεάζεται από γνώσεις, εμπειρίες, συναισθήματα.
Με άλλα λόγια οι αναμνήσεις μας δεν είναι αντικειμενικές Αποτελούν υλικό μεταβαλλόμενο και ευμετάβλητο, είναι οι φανταστικές μας μικροκατασκευές, οι τόσο πολύτιμες κατά τους ψυχαναλυτές για την αποκάλυψη της ταυτότητάς μας. Για το παρόν και το μέλλον μας.
Το δημόσιο και το ιδιωτικό
Στο Blade Runner (1983) του Ρίντλεϊ Σκοτ, υπάρχει μια καταπληκτική σκηνή αποκάλυψης, στην οποία ο ντετέκτιβ Ντέκαρτ (Χάρισον Φορντ) ρωτάει την Ρέιτσελ (Σον Γιανγκ) αν θυμάται μια αράχνη που ζούσε σε ένα θάμνο έξω από το παράθυρό της, όταν ήταν παιδί. «Το καλοκαίρι γέννησε ένα αυγό που εκκολάφθηκε», της θυμίζει, και εκείνη συμπληρώνει σαστισμένη κάτι που θεωρεί ότι μόνον η ίδια γνωρίζει, ότι από αυτό το αυγό βγήκαν εκατοντάδες μικρά αραχνάκια, που τελικά έφαγαν την αράχνη.
Οι δανεισμένες αναμνήσεις της Ρέιτσελ, εμφυτεύματα του κατασκευαστή, αποδεικνύουν ότι εκείνη είναι ανθρωποειδές, μία ρέπλικα χωρίς δικό της παρελθόν. Η ταινία, εκτός των άλλων, είναι ένα εύστοχο σχόλιο πάνω στην μνήμη, και στο ρόλο που μπορεί να παίξει η χειραγώγησή της σε μια δυστοπική κοινωνία. Μεταξύ μας, το φουτουριστικό μέλλον του Blade Runner τοποθετείται στο 2019, σαν να λέμε αύριο. Ηδη σήμερα οι νευροφυσιολόγοι έχουν καταφέρει να εμφυτεύσουν με επιτυχία μνημονικά ίχνη στον εγκέφαλο ποντικών. Τα οικογενειακά φωτογραφικά άλμπουμ που ξεφυλλίζουν οι ήρωες της ταινίας έχουν αντικατασταθεί από το Flickr, και τα προσωπικά ημερολόγια έχουν μετατραπεί σε blogs ή αναρτήσεις του Facebook. H φωτογραφία, όλο και συχνότερα, όλο και πιο μαζικά, χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη ζωή μας και να αποδείξει την αυθεντικότητά της. Ο ψηφιακός κόσμος είναι γεμάτος εικόνες, αλλά όλοι γνωρίζουμε πως δεν έχει νόημα πλέον να τις χρησιμοποιήσουμε ως αντικειμενικούς μάρτυρες, επειδή μπορούν να είναι τόσο κατασκευασμένες, όσο η τεχνολογία το επιτρέπει. Μήπως σε ένα απώτερο μέλλον η κατ΄ επιλογή εμφύτευση εικόνων στη μνήμη θα μπορούσε να τροποποιήσει τις αναμνήσεις όποιου επιθυμεί ένα πιο θελκτικό παρελθόν;
Ο καλύτερος τρόπος για να δεις μια φωτογραφία είναι να κλείσεις τα μάτια, έγραφε ο Ρολάν Μπαρτ. Από τον περίπατό μου ανάμεσα στις εικόνες του Reframe Memory θυμάμαι ένα συρτάρι γεμάτο καθημερινά αντικείμενα και κουτιά με φάρμακα από το σπίτι της οικογένειας του φωτογράφου Περικλή Αλκίδη, ένα ασπρόμαυρο πουλάκι που μόλις διακρίνεται στο επάνω δεξί μέρος του φωτογραφικού κάδρου του Dima Gavrysh, ένα πολύ αστείο ταριχευμένο καγκουρό με κάτι σαν λευκό καπέλο νοσοκόμας στο κεφάλι που κοιτάζει τον φακό της Helge Skodvin, την προσεκτικά τυλιγμένη με νάιλον πολυθρόνα της αποθανούσης μητέρας της Λίζυ Καλλιγά, όπου ακουμπά ένα λευκό μαξιλαράκι πλεγμένο με βελονάκι, επειδή ένα τέτοιο είχε και η γιαγιά μου. Οι αναμνήσεις που είναι συναισθηματικά επενδεδυμένες χαράσσονται πιο έντονα στον εγκέφαλο και ανακαλούνται πιο εύκολα, λένε οι επιστήμονες. Ισως οι επιμελητές της παρούσας έκθεσης θεωρήσουν ότι η προσέγγισή μου είναι επιφανειακή. Θα μπορούσαν επίσης να προσθέσουν πολλά θεωρητικά για τον αναστοχασμό των καλλιτεχνών πάνω στην τρέχουσα κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα, και όλα θα ήταν σωστά. Ας μου επιτραπεί η υποκειμενικότητα. Χωρίς αυτήν η δική μου επίσκεψη στην έκθεση θα έχανε τον προσωπικό της χαρακτήρα, και οι φωτογραφίες δεν θα ζούσαν στη μνήμη μου για καιρό, όπως τώρα ελπίζω να συμβεί.
Σχετικά με τη μνήμη
Διαβάστε: Αναζητώντας τη μνήμη. Η αναδόμηση μιας επιστήμης του νου. Eric R. Kandel, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο. Ολιβερ Σακς, εκδόσεις Καστανιώτη, Χαμένοι. Αναζητώντας έξι από τα έξι εκατομμύρια. Daniel Mendelsohn, εκδόσεις Πόλις, Μίλησε, μνήμη. Ανασκόπηση αυτοβιογραφίας. Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, εκδόσεις Πατάκη, Η ανάδυση της μνήμης. Συζητώντας με τον W. G. Sebald. Εκδόσεις Αγρα.
Δείτε: Η αιώνια λιακάδα ενός καθαρού μυαλού, Inception, Memento, 12 πίθηκοι, Το νησί των καταραμένων
Αναζητήστε το έργο των εικαστικών καλλιτεχνών: Christian Boltanski, Chiharu Shiota, Shelly Goldsmith.