«Σσσς, κάνε ησυχία. Κοιμάται το μωρό». Αυτή η μικρή φράση, χιλιοειπωμένη από τις απανταχού μανάδες σε όλο τον κόσμο και σε κάθε εποχή, περικλείει με απλότητα τη μεγάλη σημασία του ύπνου για τον άνθρωπο και την προφύλαξή του από ενοχλητικά ξυπνήματα. Ο ύπνος, είτε του δικαίου ή γεμάτος εφιάλτες, έρχεται φυσικά ή με την –αυξημένη τα τελευταία χρόνια– κατανάλωση υπνωτικών χαπιών, μοναχικός ή με έναν σύντροφο, σε ένα ζεστό κρεβάτι, στην ακροθαλασσιά το καλοκαίρι αλλά και στον δρόμο ή στις σκηνές των προσφύγων, είναι τόσο πολύτιμος, που πολλές φορές δεν του δίνουμε την πρέπουσα σημασία.
Πολλοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την ίδια την έννοια του ύπνου, αλλά και από τη στέρησή του. Ο Ρέμπραντ ζωγράφισε την Παρθένο Μαρία να λικνίζει την κούνια του Θείου Βρέφους στον πίνακα «Η αγία οικογένεια των αγγέλων» (1645), ενώ στην ιστορία έμεινε ο «Εφιάλτης» (1781) του Αγγλοελβετού Γιόχαν Χάινριχ Φίσλι που εικονίζει έναν δαίμονα (τον «δικό μας» Βραχνά) να κάθεται στο στήθος μιας κοιμώμενης γυναίκας, ενώ ξεπροβάλλει το κεφάλι ενός αλόγου. Ο Βαν Γκογκ ζωγράφισε το δωμάτιο και το κρεβάτι του στην Αρλ (1888), στο οποίο σήμερα μπορεί κάποιος να διανυκτερεύσει χάρη στο πιστό αντίγραφο που δημιούργησε το Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου. Το περίφημo «Lullaby» (Νανούρισμα) του Μπραμς είναι μέρος του κλασικού ρεπερτορίου, ο «Καρυοθραύστης» του Τσαϊκόφσκι ζωντανεύει στο όνειρο της Κλάρα, ενώ η ερωτική απογοήτευση και η αυτοκτονία της Σοφίας Αφεντάκη πέρασαν στην ιστορία με το γλυπτό της «Κοιμωμένης» του Χαλεπά.
«Η ιδέα του ύπνου μάς ήρθε φυσικά, όπως πρέπει να έρχεται ο ύπνος. Ο ύπνος είναι ανάγκη και επιθυμία. Εχει χαλάσει τόσο ώστε να είναι επιθυμία και, αντίστοιχα, έχει χαλάσει τόσο η ζωή μας όταν είμαστε ξυπνητοί ώστε ο ύπνος να είναι και ανάγκη. Σκεφτήκαμε λοιπόν να κάνουμε ένα πρότζεκτ για τον ύπνο που χάσαμε και τον ύπνο που επιθυμούμε», λέει στην «Κ» η αναπληρώτρια διευθύντρια της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτη Παναγιωτάκου, καθώς η Στέγη και το Ιδρυμα Ωνάση διοργανώνουν το πολύ ενδιαφέρον «Υπνος Project» με πλήθος εκδηλώσεων, που είναι βέβαιο ότι θα μας αφυπνίσουν.
Η κεντρική έκθεση του πρότζεκτ αναπτύσσεται στον χώρο της Στέγης, με έργα Ελλήνων καλλιτεχνών από τον 19ο αιώνα, ενώ πιο σύγχρονοι θα παρουσιαστούν στο κτίριο του Ιδρύματος Ωνάση, επί της λεωφόρου Αμαλίας, το οποίο –αξίζει να τονιστεί αυτό– θα ανοίξει για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό. Την έκθεση θα πλαισιώσουν περφόρμανς, συναυλίες, πιτζάμα πάρτι, προβολές, η λειτουργία κλινικής ύπνου, η φροντισμένη έκδοση ειδικού εντύπου, ενώ έξι τυχεροί θα περάσουν μια νύχτα στους χώρους της Στέγης. «Εχει έρθει η στιγμή να διεκδικήσουμε τον ύπνο μας, αναγνωρίζοντας ότι οφείλουμε στον εαυτό μας όταν ξυπνάμε να διεκδικούμε τα όνειρά μας», σημειώνει η κ. Παναγιωτάκου.
Ονειρα και αϋπνίες
Η Αρετούσα σε ένα σημείο του «Ερωτόκριτου» βλέπει έναν εφιάλτη που την αναστατώνει και προσπαθεί να τον ερμηνεύσει. Για όλους τους πολιτισμούς μέσα στην ιστορία τα όνειρα συνήθως περιείχαν κρυφά, προφητικά, μηνύματα και η ερμηνεία τους γινόταν από ονειροκρίτες, αν και η σύγχρονη ψυχολογία θεωρεί τα όνειρα νευροφυσιολογικά φαινόμενα, όπως λέει στην «Κ» ο ψυχαναλυτής και διευθυντής του Μουσείου Φρόιντ Ντάνι Νόμπους, ο οποίος θα μιλήσει στη Στέγη. «Η σύγχρονη οπτική έρχεται σε αντίθεση με τη θεωρία του Φρόιντ, ο οποίος θεωρούσε τα όνειρα πύλη για το υποσυνείδητο». Για τον Φρόιντ, τα όνειρα ήταν ένας τρόπος «εκτόνωσης» του υποσυνείδητου, έμμεσος όμως, ειδάλλως ο κοιμώμενος θα ξυπνούσε. Οπως εξηγεί ο κ. Νόμπους, ονειρευόμαστε στο στάδιο του λεγόμενου «ύπνου REM» (Rapid Eye Movement), όπου σώμα και νευρικό σύστημα είναι παραδομένα στον Μορφέα και ο ύπνος είναι ποιοτικός και αναζωογονητικός. Οι εφιάλτες είναι και αυτοί, σημειώνει, μια μορφή ονείρου, φορτισμένοι όμως από αρνητικά συναισθήματα, όπως το άγχος, και εκλαμβάνονται ως διαταραχή του ύπνου. «Στην εποχή μας το πρόβλημα δεν είναι ότι δεν κοιμόμαστε αρκετά, αλλά ότι δεν έχουμε αρκετές ευκαιρίες να ονειρευτούμε σωστά», τονίζει.
Εκτός από τους εφιάλτες, η πιο γνωστή διαταραχή, που θίγεται στο πρότζεκτ της Στέγης και η οποία αφήνει ξάγρυπνους έναν στους τρεις ενήλικες, είναι η αϋπνία, όπως μας λέει η ψυχολόγος Χαρά Τσέκου, ενώ ένα ποσοστό από 5% έως 15% των ενηλίκων υποφέρει από τη χρόνια ταλαιπωρία της νόσου. «Οι νοητικές διεργασίες που κυρίως εμπλέκονται είναι η διαρκής ανησυχία και η αυτοενασχόληση, που έμμεσα σχετίζονται με τις πολλαπλές υποχρεώσεις που αναλαμβάνουμε, όπως και τα αυξημένα επίπεδα διέγερσης από το στρες», τονίζει.
Από την άλλη πλευρά, η στέρηση του ύπνου μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην τρέλα, όπως συνέβη στη νεαρή νταντά Βάρικα στο διήγημα «Να κοιμηθώ» του Τσέχοφ, η οποία καταλήγει να πνίξει το βρέφος που έκλαιγε για να κοιμηθεί βαθιά «σαν πεθαμένη». Η απουσία του ύπνου, σε συνδυασμό με τη μουσική, μπορεί να γίνει βασανιστήριο, όπως θα δούμε στην εγκατάσταση «In the dark side of the tune» της Αννας Παπαέτη και του Νεκτάριου Παππά, που θα παρουσιαστεί μέσα στο επιβλητικό θησαυροφυλάκιο της Στέγης. Βασίζεται σε έρευνα της κ. Παπαέτη για τις μεθόδους βασανιστηρίων της χούντας και χρησιμοποιεί «πειραγμένα» δείγματα από τα μουσικά θέματα των βασανιστηρίων, θορύβους και ξυπνητήρια, προσομοιώνοντας ηχητικά τα κρατητήρια της ΕΑΤ/ ΕΣΑ. «Ενας εφιάλτης από τον οποίο δεν μπορείς να ξυπνήσεις, επειδή απλώς δεν σου έχει επιτραπεί να κοιμηθείς», σημειώνει ο κ. Παππάς.
Υπνος Project, 18/4 – 19/6. Πληροφορίες: www.sgt.gr