Αρχές δεκαετίας του ’50, και ενώ η Ελλάδα προσπαθεί να ορθοποδήσει μετά τον πόλεμο και την Kατοχή, οι ελληνικές κοινότητες της Αμερικής, πολυπληθείς, δυναμικές και οικονομικά εύρωστες, χτίζουν ναούς. Πάνω από 330 ορθόδοξες εκκλησίες αριθμούσαν το 1953 η Bόρεια και η Nότια Αμερική και ο Καναδάς, οι 19 από αυτές στη Νέα Υόρκη. Τις ιστορούν σπουδαίοι Ελληνες ζωγράφοι και αγιογράφοι, τις επενδύουν περίτεχνα μαρμαροτεχνίτες και ξυλογλύπτες, που ταξιδεύουν αποκλειστικά γι’ αυτό στην Αμερική. Το υπερατλαντικό τους ταξίδι διευκολύνει ο εφοπλιστής Ιωάννης Π. Γουλανδρής. Τους ναυτολογεί στο πλοίο του «Νέα Ελλάς» της «Greek Line», παρακάμπτοντας με αυτόν τον τρόπο τη θεώρηση του διαβατηρίου, καθώς και την αντίδραση της Εκκλησίας της Αμερικής που προτιμούσε ειδικευμένους τεχνίτες από τις ελληνικές κοινότητες.
Την ίδια περίοδο, ο Κωνσταντινουπολίτης αρχιτέκτονας Εμμανουήλ Λαζαρίδης αναλαμβάνει την εσωτερική διαρρύθμιση του νεοανεγερθέντος ναού της ελληνικής ορθόδοξης κοινότητας του Αγίου Σπυρίδωνος στη Νέα Υόρκη αφιερωμένου στον προστάτη της. Αναθέτει την κατασκευή του τέμπλου στον Θεοφάνη Νομικό και την αγιογράφησή του στον Νίκο Εγγονόπουλο, μη γνωρίζοντας καν ότι ειδικευόταν στην αγιογραφία. Δύο χρόνια αργότερα, και σχεδόν μια δεκαπενταετία μετά το εμβληματικό έργο μνημειακής εκκλησιαστικής ζωγραφικής στον ναό του Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, ο Σπύρος Βασιλείου αγιογραφεί έντεκα εικόνες για το τέμπλο του ελληνορθόδοξου ναού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο Ντιτρόιτ (1953-54).
Οι παραγγελίες στην Ελλάδα για τους ναούς της Αμερικής δεν σταματούν: ο Θεοφάνης Νομικός σμίλεψε τα τέμπλα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στη Νέα Υόρκη, του Αγίου Δημητρίου στο Ιλινόις, του Αγίου Γεωργίου στο Νιου Τζέρσεϊ και της Επισκοπής του Σικάγου, ο Στρατούλης εικονογράφησε τον Αγιο Γεώργιο στη Νέα Υόρκη.
Ενδεικτικά έργα και ντοκουμέντα από τα προαναφερθέντα παρουσιάζονται στη μεγάλη έκθεση «Τέμπλον. Άγιες μορφές, αόρατες πύλες πίστης. 20ος και 21ος αιώνας» που φιλοξενεί εδώ και τρεις μήνες το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης , στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων «Κυριάκος Κρόκος», παρουσιάζοντας ένα πανόραμα της νεοελληνικής θρησκευτικής ζωγραφικής τέχνης. Ενενήντα επτά δημιουργίες καταξιωμένων καλλιτεχνών άρρηκτα συνδεδεμένες με το Τέμπλο (το συμβολικό σημείο συνάντησης του νοητού και του αισθητού) με αντιπροσωπευτικά έργα της βιβλιοθήκης Βελιμέζη –τα 82 παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό– τεκμηριώνoνται με ντοκουμέντα από προσωπικά αρχεία των καλλιτεχνών. Οι διοργανωτές της έκθεσης κ. Χρήστος Φ. Μαργαρίτης και Αλέξανδρος Γ. Μακρής, αφού επί χρόνια αναδίφησαν αρχεία εκκλησιών, μονών, συλλογών και κυρίως αρχεία των ίδιων των καλλιτεχνών, εμπιστεύθηκαν το πρωτογενές υλικό σε 25 ειδικευμένους επιστήμονες για να το μελετήσουν.
Τα αποτελέσματα της μελέτης συνθέτουν τον κυρίως κορμό του τόμου-καταλόγου που συνοδεύει την έκθεση. Τα κείμενα που υπογράφουν επιστήμονες, μεταξύ αυτών η ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, συνθέτουν ένα σύγγραμμα αναφοράς στην ελληνική ζωγραφική θρησκευτική τέχνη του 20ου αιώνα.
Ειδικά οι Εγγονόπουλος και Βασιλείου άφησαν στην Αμερική θετικές εντυπώσεις. Η άφιξη των έντεκα εικόνων του Βασιλείου στην κοινότητα των ομογενών στο Ντιτρόιτ φαίνεται ότι αποτέλεσε γεγονός ιδιαίτερης σημασίας. Τα έργα τα οποία, σύμφωνα με έρευνα της θεολόγου και ειδικού στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης Μαρίας Νάνου, συνυπογράφει με τον Δημήτρη Κεντάκα, πριν τοποθετηθούν στο τέμπλο του ναού πρωτοπαρουσιάστηκαν σε έκθεση νεοβυζαντινής ζωγραφικής που διοργανώθηκε στο Detroit Institute of Arts (Φεβρουάριος – Μάρτιος 1955).
«Η καλή βυζαντινή τέχνη θα έπρεπε να προτιμηθεί έναντι της γλυκιάς, ευαίσθητης και νατουραλιστικής θρησκευτικής τέχνης που είχε εισαχθεί στην Εκκλησία τα τελευταία χρόνια» επισήμανε η μπροσούρα εκείνης της έκθεσης. «Η αισθητική του χώρου στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική απαιτεί μια εναρμονισμένη εικονογραφία του εσωτερικού της», γεγονός που δηλώνει ότι η επικράτηση του νεοβυζαντινού ιδιώματος διακυβεύεται ακόμη στα μέσα της δεκαετίας του ’50 και απαιτείται «συνεχής καλλιέργεια του καλλιτεχνικού αισθητηρίου των πιστών».
«…Αι επ’ αυτών εικόνες, υπέροχα προϊόντα της περιφήμου Βυζαντινής μας αγιογραφίας», ανέφερε ο Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Μιχαήλ, όταν είδε τις αγιογραφίες του Εγγονόπουλου. Και πρόσθεσε με ενθουσιασμό: «Ο Ιερός Ναός του Αγίου Σπυρίδωνος της Ν. Υόρκης αποβαίνει τοιουτοτρόπως εις των ωραιοτέρων Ναών της Αρχιεπισκοπής Αμερικής, με έργα ξυλόγλυπτα και εικόνας μοναδικάς μεταξύ όλων των εν Αμερική Ναών μας».
Δεν συνέχισε τη βυζαντινή εκκλησιαστική ζωγραφική ο Εγγονόπουλος, σημειώνει η κ. Καρδαμίτση-Αδάμη. Ομως, τα βυζαντινά στοιχεία είναι εμφανέστατα στη δουλειά του. «Οι υπερρεαλιστικές μορφές του θα μπορούσαν σίγουρα να είναι άγιοι».
Πώς το τέμπλο του Αγίου Σπυρίδωνος τελείωσε μέσα σε ένα δίμηνο
Η ιστόρηση ναών στις ΗΠΑ είναι σχεδόν μυθιστορηματική. Ειδικά του Αγίου Σπυρίδωνος στη Νέα Υόρκη από τον Νίκο Εγγονόπουλο. Την περιγράφει γλαφυρά η Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη στον κατάλογο της έκθεσης. Την τεκμηριώνουν τα ντοκουμέντα από τη Συλλογή της Βιβλιοθήκης Βελιμέζη που παρουσιάζονται για πρώτη φορά ανάμεσα σε 97 εκθέματα καταξιωμένων καλλιτεχνών της νεοελληνικής θρησκευτικής ζωγραφικής τέχνης.
Ο 45χρονος, τότε, σπουδαίος Ελληνας καλλιτέχνης, μετέπειτα καθηγητής του ΕΜΠ (εξελέγη το 1969), Νίκος Εγγονόπουλος δεν ταξιδεύει στην Αμερική. Αγιογραφεί το τέμπλο της νεοϋορκέζικης εκκλησίας στην Αθήνα. Παντρεμένος ήδη από το 1950 με την επίσης ζωγράφο Νέλλη Ανδρικοπούλου, όπως σημειώνει η κ. Καρδαμίτση, ζει σε μια γκαρσονιέρα στην οδό Ομήρου 45 στο Κολωνάκι, χωρίς κουζίνα, κάτω από πολύ δύσκολες οικονομικά συνθήκες. Η πρόταση Λαζαρίδη να αγιογραφήσει τον Αγιο Σπυρίδωνα φτάνει στο ζευγάρι σαν θείο δώρο. Στο συμφωνητικό που υπογράφει τον Αύγουστο του 1952 (αγιογράφηση 12 φορητών εικόνων για το Δωδεκάορτο, τον Μυστικό Δείπνο του τέμπλου, τον Ευαγγελισμό στο βημόθυρο της Ωραίας Πύλης και την εικονογράφηση των λυπηρών), το κόστος της παραγγελίας φτάνει τα 46.000.000 δρχ. (42.000.000 για τις εικόνες και 4.000.000 για τη συσκευασία, τα ασφάλιστρα και τη μεταφορά).
Η παραγγελία ήταν επείγουσα. Το τέμπλο έπρεπε να στηθεί μέσα σε ένα δίμηνο για τα εγκαίνια του ναού. Ο Εγγονόπουλος με την ουσιαστική συνεργασία της γυναίκας του –μυημένη ήδη από τον ίδιο στη βυζαντινή τεχνοτροπία που ο Εγγονόπουλος είχε μαθητεύσει στον δάσκαλό του Φώτη Κόντογλου– εργάζεται πυρετωδώς. «Εξαντλητική καθημερινή δουλειά μέχρι που να μας πέφτει μεσονυχτιάτικα το πινέλο μέσα στην κάψα του καλοκαιριού», έλεγε η Νέλλη Ανδρικοπούλου. «Με δέος θυμάμαι τους δυο αυτούς μήνες που μας επέτρεψαν να επιβιώσουμε οικονομικά άλλον ένα χρόνο. Ο Εγγονόπουλος άσπριζε τις τάβλες και τις χρύσωνε, σχεδίαζε το ανθίβολο ξεσηκώνοντας και προσαρμόζοντας τα σχέδια από τα βιβλία, τα περνούσε στις τάβλες και ζωγράφιζε δίχως να σηκώσει μάτι, ντυμένος την τσίτινη γκρίζα ποδιά του με τα σιντεφένια κουμπιά. Εγώ ετοίμαζα τα χρώματα με αυγό και ξίδι, τα συνέθετα και τα συντηρούσα, ζωγράφιζα προσεκτικά τα προβλεπόμενα σχήματα κι αυτός έκανε τα τελειώματα γιατί δεν βγαίναμε αλλιώς. Τα έργα αυτά έγιναν βέβαια βιαστικά, μα τα χαρήκαμε, σαν τελικά τα είδαμε μέσα στο χρυσωμένο πλαίσιο, έτοιμα για το ταξίδι».
Γεύση, λοιπόν, από εκείνη την καθοριστική περίοδο του Εγγονόπουλου μπορεί να πάρει ο επισκέπτης στην έκθεση της Θεσσαλονίκης. Δίπλα σε έξι σχέδια εργασίας για τις αντίστοιχες εικόνες του Επιστυλίου μεγάλων διαστάσεων του Σπύρου Βασιλείου για το Ντιτρόιτ, δεσπόζει το προσχέδιο του Εσταυρωμένου του Εγγονόπουλου στις τελικές του διαστάσεις (124,5×73) για την επίστεψη του τέμπλου του Αγίου Σπυρίδωνος.
Σε ειδική προθήκη εκτίθεται το συμφωνητικό της παραγγελίας και ένα οικογενειακό φωτογραφικό άλμπουμ με τις αγιογραφίες του ναού. Τις φωτογράφισε με τη σύζυγό του έξω από το εργαστήρι του Νομικού στην οδό Αμερικής στο Κολωνάκι, προτού τις «αμπαλάρουν» για το μεγάλο υπερατλαντικό τους ταξίδι.
Η έκθεση πραγματοποιείται με τη στήριξη του ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη και τη συμβολή της MVN consultants. Θα διαρκέσει έως τις 28 Φεβρουαρίου.