«Ηχογραφώ την κυρία Μπιενβενίδα Μάνο στο γηροκομείο “Σαούλ Μοδιάνο”, 23 Μαρτίου 1996 / αριθμός στρατοπέδου 3886». Αρχές της δεκαετίας του ’90, ο Αλμπέρτος Ναρ με ένα απλό κασετόφωνο, ηχογραφεί επιζώντες του Ολοκαυτώματος να τραγουδούν σεφαραδίτικα τραγούδια. Οι ερμηνείες τους a capella είναι συγκλονιστικές. Ο Δαβίδ Σαλτλιέλ στις 11 Ιουνίου του ‘90 με στεντόρεια φωνή πιάνει το Γεντί Κουλέ και το Alevanta Jako «Σήκω επάνω, Τζάκο». Η καλλίφωνη Μπιενβενίδα Μάνο, μεταξύ άλλων, αποδίδει το σκωπτικό ο «Ασπριτζής» (el encalador). Ο Μωύς Εσκενάζη / αριθμός στρατοπέδου 111260, ερμηνεύει «το Γελεκάκι» (Quien te v aver kon katsaras). Ο Μωύς Χαλέγουα / αρ. στρατοπέδου 137034 διασώζει τη σεφαραδίτικη εκδοχή της «Πριγκιπέσσας». Ο Ιακώβ Χαλέγουα / αριθμός στρατοπέδου 113108, τραγουδάει τον «Μποχώρη» (Bohor) και άλλες μελωδίες. «Nα ζήσει η Μακεδονία!» αναφωνεί ενθουσιασμένος κλείνοντας την τελευταία στροφή από το τραγούδι «Δίνω μια ζωή για το ρακί» (La vida do por la racki).
Συγκινητικά ντοκουμέντα εγκιβωτίζει η τρίγλωσση (ελληνικά, αγγλικά, ισπανοεβραϊκά) έκδοση «I REMEMBER… ΘΥΜΑΜΑΙ» με ένα CD που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις ΙΑΝΟΣ, φέρνοντας στο ευρύτερο κοινό αυθεντικά ακούσματα της σεφαραδiτικης μουσικής. Το βιβλίο/CD σε επιμέλεια Λέων Α. Ναρ, ανθολογεί 22 από τα σεφαραδίτικα τραγούδια που πρόλαβε να διασώσει ο Αλμπέρτος Ναρ, σε μια εποχή και σε μια πόλη «σκληρή και άσπλαχνη», όπως την περιέγραφε, όπου πτυχές του σεφαραδίτικου πολιτισμού ήταν καταδικασμένες σε λήθη. Οι επιβιώσαντες και οι επιβιώσασες ηλικιωμένοι συμπολίτες του Ναρ, οι περισσότεροι φίλοι των γονιών του, αποθησαυρίζουν τη συγχωνευμένη με τοπικά δάνεια μουσική παράδοση του ισπανοεβραϊκού πολιτισμού διασώζοντας ταυτόχρονα το γλωσσικό ιδίωμα που σταδιακά χάνεται στην πληθυσμιακά συρρικνωμένη Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης.
Μια γλώσσα που χάνεται
Η τρίγλωσση έκδοση (με CD), που φέρνει στο ευρύτερο κοινό αυθεντικά ακούσματα της σεφαραδiτικης μουσικής.
«Τούτα τα τραγούδια τα ’λεγαν ώς προχτές στη Σαλονίκη οι κοπέλες, καθώς συγύριζαν την κάμαρά τους, οι εργάτες στα καπνομάγαζα, οι βαρκάρηδες στο λιμάνι. […] Μανάδες που νανούριζαν τα μικρά τους, παλικάρια που παίνευαν της αγαπημένης τους τα κάλλη, λεβέντες που έπνιγαν τον καημό τους στο κρασί, κορίτσια που σιγοψιθύριζαν τους μύχιους πόθους της καρδιάς τους, γερόντια που αναμετρούσαν το βάρος της μέρας» σημειώνει ο Αλμπέρτος Ναρ στον πρόλογο του βιβλίου του «Οι Συναγωγές της Θεσσαλονίκης – τα Τραγούδια μας (πρόλογος: Γιώργος Ιωάννου, εκδ. Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, 1985). Και αναρωτιέται: «Πώς έσβησε άραγε τούτος ο κόσμος; Πού πνίγηκαν τόσα μεράκια; Τι απόμεινε στους ελάχιστους που γύρισαν πίσω; Είναι στιγμές που τούτη η πολιτεία φαντάζει σκληρή κι άσπλαχνη για εκείνους που επιμένουν να θυμούνται». Χάρη στην επιμονή του να… θυμάται, δημιούργησε το πολύτιμο μουσικό αρχείο που δώρισε η οικογένειά του στο ΕΛΙΑ του ΜΙΕΤ Θεσσαλονίκης, έξι χρόνια μετά τον θάνατό του (2011).
Το αρχείο, ψηφιοποιημένο, περιλαμβάνει 46 κασέτες ήχου με εβραϊκή μουσική και τραγούδια, ηχογραφήσεις από ερασιτέχνες τραγουδιστές αλλά και εμπορικές που πραγματοποιήθηκαν τόσο εντός (ζωντανές και σε στούντιο) όσο και εκτός Ελλάδος (Ισπανία, Τουρκία, Ισραήλ κ.α.) και αφορούν είτε τη Θεσσαλονίκη, είτε τη γενικότερη σεφαραδίτικη μουσική. Διασώζει σπάνια ντοκουμέντα και τραγούδια (λαϊκά, θρησκευτικά, κάποια που σχετίζονται με το Ολοκαύτωμα) τουλάχιστον σε πέντε γλώσσες (λαντίνο, εβραϊκά, αραμαϊκά, ελληνικά και τουρκικά). Μέρος αυτού, αξιοποιεί το νέο βιβλίο/cd που κινητοποιεί την πρώτη ερευνητική προσέγγιση του αρχείου από τον μουσικολόγο Νίκο Ορδουλίδη, επιστημονικό συνεργάτη του τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. «Είναι μια μοναδική καταγραφή της μουσικής μας παράδοσης. Αν ο Αλμπέρτος Ναρ δεν διέσωζε αυτό το υλικό, θα είχε χαθεί για πάντα. Σκεφτείτε ότι από τους επιζώντες που τραγουδούν, μόνο ο Δαβίδ Σαλτλιέλ βρίσκεται εν ζωή. Οι σπάνιες ηχογραφήσεις, οι χειρόγραφες σημειώσεις ακόμη και οι αφηγήσεις ορισμένων για τη ζωή στην πόλη και το ολοκαύτωμα, ανοίγουν συζητήσεις για την αξιοποίηση του υλικού που επιφυλάσσει στο μέλλον πολλές εκπλήξεις», λέει στην «Κ» ο Λέων Ναρ, φιλόλογος και συγγραφέας που υπογράφει το κείμενο στο βιβλίο.
«Η αξία του αρχείου είναι πολλαπλή», συμπληρώνει. Πέρα από τη μουσικολογική οπτική, στο επίκεντρο της μελέτης μπαίνει και η γλώσσα. «Η δική μας γενιά είναι εξοικειωμένη, βαθύτερα μυημένη από τους παππούδες μας –θυμάμαι ακόμα τη γιαγιά μου να τραγουδάει με τις φίλες της σεφαραδίτικα τραγούδια σε γιορτές– αλλά στις νεότερες γενιές το γλωσσικό ιδίωμα φθίνει. Αυτονόητο εφόσον τα παιδιά δεν έχουν καν ακούσματα».
Τόσο η μουσική όσο και η γλώσσα είναι χαρμάνι παραδόσεων της ευρύτερης Μεσογείου, εξηγεί ο Λέων Ναρ. Οι σεφαραδίτες της Θεσσαλονίκης αγαπούσαν την ελληνική μουσική. Στα τραγούδια τους ενσωμάτωσαν τοπικά στοιχεία και δάνειες μελωδίες, έγραψαν δικά τους που περιγράφουν γεγονότα (π.χ. «La cantiga de fuego» το τραγούδι της πυρκαγιάς (1890,1917). Ελληνικά τραγούδια προσαρμοσμένα στην τραγική περίσταση σιγοτραγουδούσαν στο Αουσβιτς («Τσοπανάκος», «Στης Σαλονίκης τα στενά» (Β.Τσιτσάνη). «Είχαν αφομοιώσει εξάλλου γρήγορα τα ρεμπέτικα όπου βρήκαν κοινά σημεία της κοινωνικής τους συνείδησης», όπως σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου ο κ. Ορδουλίδης.
Τα πιο δημοφιλή κυκλοφορούσαν σε πολλές σεφαραδίτικες εκδοχές («Μικρός αρραβωνιάστηκα» – «Los ocho dias de hupa» (Οκτω μέρες μετά τον γάμο), «Πού να βρω γυναίκα να σου μοιάζει», «Μισιρλού», «Ξανθή Εβραιοπούλα», μόνο που στην ισπανοεβραϊκη εκτέλεση «Non seas capritsioza» (μην είσαι παράξενη) μιλάει για μια μελαχρινή). Εβραίοι ήρωες υπάρχουν και στα ελληνικά τραγούδια όπως ο αφελής «Μποχώρης» (σημαίνει πρωτότοκος γιος).
Ενα από τα πολλά αντιδάνεια του αρχείου είναι ο «Αγιος Βασίλης Κουμαρτζής». Το τραγουδάει η Μπιενβενίδα Μάνο. Η μελωδία του προέρχεται από τα γνωστά κάλαντα «Αγιος Βασίλης έρχεται», ωστόσο οι στίχοι του αναφέρονται στην απεργία των καπνεργατών το 1936 που ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη. Η σημασία του, όπως και άλλων τραγουδιών, είναι βαθύτερη και το αρχείο του Ναρ μπορεί να συμπληρώσει πολλά κομμάτια του παζλ στην ιστοριογραφία που θα εικονογραφήσει τη μουσική ταυτότητα της πόλης με όλες τις κοινωνικές της διαστάσεις.