Είναι δύσκολο θέμα η εξάρτηση από ουσίες. Ο χρήστης είναι ένα υποκείμενο που νοσεί και αυτή η νόσος επηρεάζει το σύνολο της οικογένειας, το σύνολο της κοινωνίας. Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά τι οδηγεί τον κάθε έφηβο ή νέο στη χρήση. Κοινά χαρακτηριστικά μπορεί να υπάρχουν, αλλά δεν είναι κοινές οι αφετηρίες, ούτε κοινές οι πορείες. Oπως και δύσκολα μπορεί κάποιος να διακρίνει ποιος έχει το σθένος να απεξαρτηθεί και να συνεχίσει τη ζωή του, τη στιγμή που πολλοί δεν το καταφέρνουν.
Τη συγγραφέα Μαρία Μαυρικάκη τη γνωρίσαμε μέσα από τη συζήτηση με τον Γιάννη Μπουτάρη, στο εξαιρετικά γλαφυρό βιβλίο «Εξήντα χρόνια τρύγος» (Πατάκης). Εχει προηγηθεί και ένα μυθιστόρημα με τίτλο «Περαστικά» (Αίολος), ενώ έχει ασχοληθεί με τη βιώσιμη ανάπτυξη και τον τομέα της υγείας.
Στο παρόν βιβλίο της με τον πολύ δυνατό τίτλο «Εξαρτάται» αναμειγνύει τη μυθοπλαστική δύναμη με την αυτοβιογραφική αφήγηση, περιγράφοντας το δύσκολο ταξίδι ενός νέου μέσα στη χρήση και το πώς αυτό επηρέασε την οικογένειά του. Η ίδια, από τη θέση της αδελφής του ήρωα, σκιαγραφεί τη μάχη που μαίνεται συνέχεια στα σπίτια που δοκιμάζονται από τη χρήση.
Η «Κ» με αφορμή το βιβλίο της συνομιλεί μαζί της.
– Από ποια εσωτερική επιθυμία ξεκινήσατε να γράφετε το «Εξαρτάται»;
Η επαφή με το καθημερινό μαρτύριο ενός χρήστη είναι το αποτελεσματικότερο μέτρο προφύλαξης – ποιος θέλει να μιμηθεί έναν άνθρωπο που σιγοκαίγεται;
– Συνήθως γράφω απευθυνόμενη στον Αλλον υπό την επήρεια των βιωμάτων, των συναισθημάτων και της φαντασίας μου. Η μελέτη λογοτεχνικών έργων, η επινόηση ιστοριών και το σκύψιμο πάνω από τις λέξεις μετουσιώνεται –μέσω της συγγραφής– σε απολαυστική επικοινωνία με τον αναγνώστη. Στο «Εξαρτάται» δίνω βήμα σε όσους συν-ταλαιπωρούνται από εξαρτήσεις κάθε τύπου. Μαζί τους μοιράζομαι μια βασική διαπίστωση: πόσο μάταιο να προσδοκούμε ότι οι αγαπημένοι μας θα αλλάξουν και θα γίνουν αυτό που εμείς θέλουμε «για το καλό τους», χωρίς καν να ερωτηθούν. Το θέμα του συγκεκριμένου βιβλίου αφορά πολύ περισσότερους από εκείνους στους οποίους φαινομενικά απευθύνεται. Ισως και όλους μας, στον βαθμό που προσπαθούμε να ασκήσουμε έλεγχο και να επιβληθούμε στους ανθρώπους μας, σίγουροι πως κατέχουμε την πλήρη γνώση.
– Γράφετε για ένα δύσκολο θέμα, την εξάρτηση από ουσίες του αδελφού σας. Πόσο δύσκολη είναι ακόμα και σήμερα η έκθεση μιας τόσο δύσκολης οικογενειακής ιστορίας;
– Κανένα σπίτι δεν είναι ήσυχο, ούτε ζούμε σε ροζ συννεφάκια, οι περισσότερες οικογένειες κουβαλούν ένα σταυρό μικρό ή μεγάλο. Συμβαίνει ο άνθρωπός μας να παγιδευτεί σε κάποιο δίχτυ, ναρκωτικά, αλκοόλ, τζόγο, ακόμη κι ένα φαινομενικά ανώδυνο κόλλημα, όπως το κάπνισμα, η οθόνη του υπολογιστή. Το να ζεις κοντά στον εξαρτημένο γιο, αδελφό, φίλο και να προσπαθείς να τον σώσεις είναι ένα βάρος συχνά αβάσταχτο, αλλά όχι κάτι ντροπιαστικό που πρέπει να κρυφτεί. Αντιθέτως, το μοίρασμα με φίλους και κυρίως με ειδικούς μπορεί να οδηγήσει στην ανακούφιση, πιθανόν και στη λύτρωση.
– Σε αρκετά σημεία του βιβλίου είστε θυμωμένη. Βρήκατε χρόνο και χώρο να αποκτήσετε κι εσείς δικές σας ανάγκες, τελικά δικά σας προβλήματα, μέσα στην οικογένεια;
– Ως συνεξαρτημένοι νιώθουμε –κακώς– υπεύθυνοι για τη σωτηρία του ανθρώπου που ταλαιπωρείται από κάποιον εθισμό, ταγμένοι θα έλεγα, γι’ αυτό και αγανακτούμε με τα ψέματα και τις υποτροπές του. Ξεχνάμε πως η ζωή του μπορεί να αλλάξει μόνο με δική του επιλογή. Στο μεταξύ, η δική μας ζωή τρέχει, σπαταλιέται σε μάταιους κόπους, λιγοστεύει. Πρόκειται για μια απαιτητική άσκηση ισορροπίας που ελάχιστοι πετυχαίνουν: να συνδράμεις όσο γίνεται καλύτερα και παράλληλα να συνεχίζεις τη ζωή σου, χωρίς να στέφεσαι σωτήρας ή θύμα του άλλου.
Η εξάρτηση δεν είναι στίγμα, μπορεί να συμβεί στον καθένα
– Γράφετε ότι ο αδελφός σας δεν προερχόταν από κάποια δυσλειτουργική οικογένεια. Εντούτοις έμπλεξε. Τι πιστεύετε σήμερα για τα ναρκωτικά; Ο αδελφός σας δεν άντεχε την κανονικότητα, ίσως δεν έβρισκε νόημα στην πραγματικότητα…
– Συμβαίνει και στα καλύτερα σπίτια: κάποιος δεν αντέχει τα αρνητικά συναισθήματα με τα οποία όλοι κατακλυζόμαστε στη διάρκεια του βίου μας και αναζητεί διαφυγή σε άλλα επίπεδα συνείδησης. Οι ουσίες είναι το πρόσφορο μέσο για να το πετύχει. Στην αρχή λειτουργεί. Γρήγορα μετατρέπεται σε βασανιστήριο. Η ζωή παραμένει δύσκολη και ο εθισμένος έχει το τέλειο άλλοθι για να συνεχίσει, ενόσω δηλώνει ότι θέλει να απαλλαγεί. Η Κατερίνα Μάτσα λέει πως «τα ναρκωτικά καλύπτουν ανάγκες του χρήστη, δεν τον παρέσυρε κάποιος ούτε αυτά έπεσαν από τον ουρανό. Το εξαρτητικό υπόβαθρο προϋπάρχει, μια αμφιθυμική σχέση τύπου μισώ-λαχταρώ ή μια συναισθηματική εξάρτηση, συνήθως από τη μητέρα». Στην παραπάνω δυσλειτουργία συμβάλλει καταλυτικά κάθε έκπτωση της πατρικής λειτουργίας, ακόμη και λόγω φυσικής απουσίας του πατέρα. Συχνά η οικογένεια προσφέρει άθελά της το νήμα για να υφανθεί το δίχτυ της εξάρτησης. Μόλις το αντιληφθούν, τα μέλη της προσπαθούν να σκίσουν το δίχτυ για να ελευθερώσουν τον μπλεγμένο, οπότε παγιδεύονται ομαδικά. Αγών ατελέσφορος, καθώς οι εξαρτήσεις γρήγορα σηκώνουν κεφάλι, αυτονομούνται από τα γενεσιουργά τους αίτια και δεν μαζεύονται.
– Τι θα λέγατε σήμερα στις οικογένειες που παλεύουν με κάθε λογής εξαρτήσεις; Πόσο εύκολο είναι για την οικογένεια να προχωρήσει με ένα εξαρτημένο μέλος;
– Καθόλου εύκολο, όμως αποτελεί κομμάτι της σύντομης ζωής μας που κυλάει και δεν αντικαθίσταται, ας το έχουμε κατά νουν. Στο «Εξαρτάται» προσπάθησα με πολλά περιστατικά, μουσική, πικρό χιούμορ και αποφεύγοντας –ελπίζω– τους κουραστικούς διδακτισμούς να δώσω σε όλους τους εμπλεκομένους φωνή και σε κάθε πλευρά το δίκιο της, όσον αφορά το πέσιμο ενός δικού τους ανθρώπου. Και βέβαια στον ίδιο τον χρήστη, ώστε να μας εξηγήσει πώς αισθάνεται. Αποδεχόμενη ότι η αλήθεια δεν είναι μία ούτε την κατέχουμε ολόκληρη, άφησα την προσωπική μου εμπειρία, την περιπλάνησή μου στη βιβλιογραφία και την ενασχόλησή μου με τα θεραπευτικά προγράμματα να περάσουν δεύτερα. Ακούγεται λογικό να νιώθει κανείς αδικημένος όταν φορτώνεται ένα βάρος που δεν επέλεξε. Μήπως έτσι δεν γίνεται με τον καρκίνο, με την αναπηρία; Μιλάμε κι εδώ για ασθένεια, η οποία μάλιστα μπορεί να ιαθεί εφόσον η απόφαση ληφθεί από τον ίδιο τον χρήστη και όχι από τους συγγενείς και φίλους του. Απαραίτητη προϋπόθεση, να απευθυνθεί στους ειδικούς: ψυχιάτρους, ψυχολόγους, προγράμματα, δομές. Μόνος του δεν θα τα καταφέρει. (Η συνταγή είναι ίδια για κάθε εξάρτηση, ακόμη και την πιο ανώδυνη, καθώς όμοιος είναι ο μηχανισμός με τον οποίο κατακτά την
ανθρώπινη ψυχή.)
– Φοβηθήκατε ποτέ για εσάς, ή αργότερα για τα παιδιά σας;
– Ακριβώς το αντίθετο. Η επαφή με το καθημερινό μαρτύριο ενός χρήστη είναι το αποτελεσματικότερο μέτρο προφύλαξης, θεωρώ. Ποιος θέλει να μιμηθεί έναν άνθρωπο που σιγοκαίγεται, τσουρουφλίζοντας όποιον τον πλησιάζει; Τι πιο απαξιωτικό από το να παραβιάζει κουμπαράδες για να εξασφαλίσει το φαρμάκι του; Τι περισσότερο απωθητικό από τα συμπτώματα του στερητικού συνδρόμου; Τα παιδιά, τόσο στην οικογένεια όσο και στο σχολείο, καλό είναι να έχουν την πραγματική εικόνα και όχι κάποια φιλτραρισμένη. Οταν ωραιοποιούμε καταστάσεις νομίζουμε ότι τα προστατεύουμε, ενώ απλώς τα κρατάμε σε γυάλα και τα εμποδίζουμε να αναπτύξουν αντισώματα, για να τιθασεύσουμε τις δικές μας ανασφάλειες και τις ενοχές που έχουμε ως γονείς. Το κουκούλωμα του ανθρώπινου πόνου και τα οικογενειακά μυστικά δημιουργούν στρεβλώσεις στην εξέλιξη του ψυχισμού των παιδιών. Εξάλλου, είναι πιθανό να θελήσουν κάποτε να πειραματιστούν, η νιότη λαχταρά να τολμήσει τα επικίνδυνα και να γευτεί τα απαγορευμένα. Δικαιούνται, λοιπόν, να γνωρίζουν ότι ο δρόμος αυτός ίσως δεν έχει γυρισμό. Ο καλύτερος τρόπος για να το μάθουν είναι να έρθουν σε επαφή με άτομα που έχουν παραδοθεί στις ουσίες. Η εξάρτηση δεν είναι στίγμα. Μπορεί να συμβεί στον καθένα.