HANNA SEGAL
Oνειρο, φαντασίωση και τέχνη
εισ. Δημήτρης Τζάκσον
μτφρ. Δάφνη Λαρούνη
εκδ. Αρμός, σελ. 281
Το 1939 ο Αμερικανός συγγραφέας, δημοσιογράφος και καρτουνίστας Τζέιμς Θέρμπερ γράφει ένα μικρό διήγημα 2,5 σελίδων –σήμερα θα το αποκαλούσαν short story– με τίτλο «Η μυστική (σ.σ. κατ’ άλλους κρυφή) ζωή του Γουόλτερ Μίτι». Η υπόθεση έχει ως εξής: Ενας μεσήλικος άνδρας που ζει μια τετριμμένη ζωή καταβυθίζεται στη διάρκεια της ημέρας σε διάφορες ονειροπολήσεις. Μέσα σε αυτές, χωρίς να χάνει συνολικά την επαφή του με την πραγματικότητα, ανασυστήνει ψευδαισθησιακές ζωές με πρωταγωνιστή τον ίδιο. Ζει ιστορίες μέσα στο φως της ημέρας που τον κάνουν ανδρείο, ενδιαφέροντα, γοητευτικό, διανθίζοντας τη νωθρή του πραγματικότητα με όψεις των επιθυμιών της ψυχικής του πραγματικότητας.
Ο ονειροπόλος μπορεί να γίνει καλλιτέχνης αλλά ο καλλιτέχνης δεν είναι μόνον ονειροπόλος, είναι και τεχνίτης.
Το 1947 το διήγημα μεταφέρεται για πρώτη φορά στη μεγάλη οθόνη με πρωταγωνιστή τον Ντάνι Κέι, ενώ πολύ αργότερα, το 2013, και ο Μπεν Στίλερ υποδύθηκε τον ίδιο ρόλο. Το όνειρο, η φαντασίωση είναι συστατικά της τέχνης και τα σύνορα εκεί καταλύονται, εάν αναλογιστεί κανείς ότι αυτό το διήγημα αγάπησε και ο δικός μας Ιάκωβος Καμπανέλλης. Μεταφέρθηκε το 1957 στο θέατρο με τον Βασίλη Διαμαντόπουλο. Φέτος το Φεστιβάλ Νάξου, τιμώντας το Ετος Καμπανέλλη, φιλοξένησε στον Πύργο Μπαζαίου τον ηθοποιό Δημήτρη Φραγκιόγλου στον ρόλο του Γουόλτερ Μίτι, σε σκηνοθεσία Κατερίνας Πολυχρονοπούλου. Οι θεατές του μονολόγου είχαν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν επί σκηνής έναν ήρωα σε παραλήρημα –το οποίο απείχε από την ψύχωση–, να συγκινηθούν με την ανάγκη του να ζήσει με τη φαντασία του παράλληλες ζωές. Αλλωστε αυτό δεν προσφέρει στον δέκτη αλλά και στον δημιουργό η τέχνη;
Το όνειρο, η φαντασίωση και, τέλος, η τέχνη απασχολούν και τη Βρετανίδα ψυχαναλύτρια Χάνα Σίγκαλ στο εξαιρετικό βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τον ίδιο τίτλο, «Ονειρο, φαντασίωση και τέχνη», με την εισαγωγή του ψυχαναλυτή και εποπτευομένου της Δημήτρη Τζάκσον, σε μετάφραση της Δάφνης Λαρούνη, από τις εκδόσεις Αρμός. Η σύντομη ιστορία του Γουόλτερ Μίτι θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η βάση της εκδίπλωσης της επιστημονικής σκέψης της Σίγκαλ.
Τι συνιστούν το όνειρο και η φαντασίωση και τι κάνει τελικά έναν άνθρωπο δημιουργό; Τι στάδια ακολουθεί η ονειροπόληση μέχρι να γίνει τέχνη; Το παιχνίδι πώς εντάσσεται σε όλα αυτά και γιατί η τέχνη δεν είναι παρ’ όλα αυτά καθόλου «παιχνιδάκι;».
Η Χάνα Σίγκαλ έχει κερδίσει τη θέση της ανάμεσα στους σημαντικούς/ές ψυχαναλυτές/τριες του αιώνα μας. Εκτός από τα βιβλία της για τη Μέλανι Κλάιν, είναι από τις πρώτες Ευρωπαίες ψυχαναλύτριες που έλαβαν το διάσημο βραβείο Sigourney για τη συνεισφορά τους στην ψυχανάλυση. Η συνεισφορά της στην κατανόηση της ψύχωσης, του συμβολισμού, στην αισθητική, στη λογοτεχνία αλλά και στην πολιτική –ιδίως σε ό,τι αφορά το κλίμα– είναι καταλυτική.
Ο Φρόιντ
Το παρόν βιβλίο, που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά, είναι το τέταρτό της και προέκυψε μέσα από συλλογή άρθρων, το 1981. Ξεκινάει από τη Θεωρία των Ονείρων του Φρόιντ και μετά πηγαίνει στις πολλές όψεις του ονειρεύεσθαι, όπως είναι η ονειροπόληση και η ασυνείδητη φαντασίωση. Φυσικά αυτός ο δρόμος την οδηγεί στην τέχνη και εκεί, κατά τη γνώμη μου, καταθέτει ένα σημαντικό κεφάλαιο σκέψης για την καταθλιπτική θέση ως απαραίτητη θέση για τον δημιουργό.
«Από ποιες πηγές αυτό το παράξενο ον, ο δημιουργός συγγραφέας, αντλεί το υλικό του» (Φρόιντ, 1908). Αυτός είναι από τους πιο σοβαρούς προβληματισμούς του Φρόιντ. Τον απασχολεί το διπλό πρόβλημα: δηλαδή, ποιος είναι αυτός ο σχηματισμός και ασυνείδητος σκοπός και πώς «καταφέρνει να εντυπωθεί τόσο πολύ»; Ο Φρόιντ αντιλαμβανόταν ότι αυτό είναι το κρίσιμο ερώτημα και δεν προσποιούνταν ότι κατέχει την απάντηση. Η Σίγκαλ ρίχνει φως στα υλικά που κάνουν έναν άνθρωπο δημιουργό. Τα υλικά είναι κοινά σε όλους. Είναι υλικά της ψυχικής πραγματικότητας: η ονειροπόληση, το παιχνίδι. Ομως αυτά δεν αρκούν. Η τέχνη, η δημιουργία, όπως καταθέτει η Σίγκαλ, είναι μια εξαιρετικά σύνθετη ψυχική συνθήκη που απαιτεί ωριμότητα. Ο ονειροπόλος μπορεί να γίνει καλλιτέχνης αλλά ο καλλιτέχνης δεν είναι μόνον ονειροπόλος. Είναι και τεχνίτης, δεν αντιμετωπίζει ως παιχνίδι τη δημιουργία αλλά ως επίπονη εργασία και έχει σαφώς στενή σχέση με την εξωτερική πραγματικότητα.
Η Σίγκαλ καταλύει μύθους ότι ο καλλιτέχνης είναι ένα υποκείμενο που ζει στον δικό του κόσμο. Η οικουμενικότητα του δημιουργού επηρεάζεται από τη μεταφορά που έχει επιλέξει και από τη δύναμη των αντιλήψεων σε αυτήν τη μεταφορά. Πρώτα δημιουργείς το σύμβολο και έπειτα το φέρνεις σε συνεχή επαφή με τον εξωτερικό κόσμο. Ο Γουόλτερ Μίτι ως ήρωας δεν θα μπορούσε να είναι ο ίδιος δημιουργός. Δεν αρκεί η ονειροπόληση, χρειάζεται και μια εξαιρετικά στέρεη ψυχική σκευή αλλά και γνώσεις.