ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΟΣΜΑΝ
Ζωή και πεπρωμένο
μτφρ. Γιώργος Μπλάνας
εκδ. Γκοβόστη, σελ. 956
Μέσα στα καλά που έφερε το καλοκαίρι ήταν και η ανάγνωση του αριστουργήματος του Βασίλι Γκρόσμαν «Ζωή και πεπρωμένο».
Το «Πόλεμος και ειρήνη» του Τολστόι αφορά την ωρίμανση των ανθρώπων μέσα από τη δίνη του πολέμου, ιδωμένου με τα μάτια κυρίως της ρωσικής αριστοκρατίας. Το έργο του Γκρόσμαν αποτελεί κατάδυση στα πιο σκοτεινά βάθη της κόλασης, ιστορημένης από μικρούς και ταπεινούς αφηγητές. Οι δύο δαίμονες που κρατούν την τύχη των ανθρώπων που βρίσκονται στα χέρια τους είναι βέβαια ο Χίτλερ και ο Στάλιν· ο πρώτος με τις κατάφρακτες μεραρχίες του και ο δεύτερος με το πανταχού παρόν αστυνομικό του κράτος.
Ο Γκρόσμαν (1905-1964) υπηρέτησε ως ανταποκριτής της «Εφημερίδας του Κόκκινου Στρατού» στο Στάλινγκραντ, αλλά δεν κατάφερε να δει δημοσιευμένο το μεγάλο του μυθιστόρημα, που κατέθεσε μετά τον θάνατο του Στάλιν.
Στο επίκεντρο της δράσης του βιβλίου βρίσκεται από την αρχή ώς το τέλος η μνημειώδης σύγκρουση στο Στάλινγκραντ. Η έκβαση θα αποδειχθεί αποφασιστική για το πεπρωμένο της παλιάς αναμέτρησης Γερμανών και Σλάβων, από την εποχή του Αλέξανδρου Νιέφσκι έως την προέλαση του Χίτλερ. Στο Στάλινγκραντ θα αναμετρηθούν οι αδόκιμοι Σοβιετικοί αξιωματικοί με τους ετοιμοπόλεμους Γερμανούς.
Στην ερειπωμένη από τους βομβαρδισμούς πόλη, δύο κτίρια γίνονται το επίκεντρο του ενδιαφέροντος των αντιπάλων και αρνούνται να καταρρεύσουν: το εργοστάσιο των Τρακτέρ και ο τεράστιος «Κόκκινος Οκτώβρης». Στέκονται ανάμεσα στις λυσσαλέες επιθέσεις του στρατού του Φον Πάουλους και στους αμυνόμενους μαχητές του στρατηγού Γερεμένκο με την πλάτη στον Βόλγα. Στη σύγκρουση αυτή οι Ρώσοι πιστεύουν ότι διακυβεύεται το μέλλον τους ως ελεύθερων ανθρώπων και συντελείται η μεταμόρφωσή τους σε χειραφετημένους πολίτες ενός δίκαιου μελλοντικού κόσμου.
Αντανάκλαση
Οπως προβλέπει ένας διοικητής των SS που ανακρίνει έναν βετεράνο μπολσεβίκο, οι δύο πλευρές αποτελούν αντανάκλαση η μία της άλλης ώστε η νίκη, ή η ήττα, να τις απελευθερώσει από τα δεσμά του ολοκληρωτικού κράτους. Οπως γνωρίζει ο αναγνώστης, οι ηττημένοι Γερμανοί τελικά έδρεψαν τους καρπούς της ελευθερίας από τον ναζισμό. Αντίθετα, οι νικητές του Στάλινγκραντ θα επέστρεφαν στην προπολεμική σταλινική τυραννία.
Ολες οι ιστορίες που πλέκονται γύρω από την πολιορκία της πόλης πραγματοποιούν την τροχιά τους γύρω από το μεγάλο γεγονός. Και εδώ ο Γκρόσμαν μας ξαφνιάζει ρίχνοντας την ευθύνη για το πισωγύρισμα στους συμπατριώτες του: «Ομως κάθε βήμα που κάνει ο άνθρωπος, υπό την απειλή της φτώχειας, της πείνας, των στρατοπέδων εργασίας και του θανάτου, είναι ταυτόχρονα μια έκφραση της βούλησής του. (…) Ο άνθρωπος δεν μπορεί να γίνει εργαλείο στα χέρια αποτρόπαιων δυνάμεων, αν σε τελευταία ανάλυση δεν τον συμφέρει με οποιονδήποτε τρόπο. Το ξέρει πως ενώ δεν θέλει τα ίδια πράγματα με τη μοίρα του, κάνει τα πάντα για να τη δικαιώσει» (σ. 604).
Αν ο συγγραφέας είχε περισσότερο καιρό στη διάθεσή του για να επεξεργαστεί το κείμενό του, θα μπορούσε να απαλλαγεί από κάποιες επαναλήψεις και μοτίβα που επιστρέφουν, όπως και δεν θα άφηνε τους πρωταγωνιστές του ξεκρέμαστους στο τέλος. Η περιγραφή πάντως της πορείας των Ρωσοεβραίων στο μαρτύριο του ναζιστικού στρατοπέδου, αντίθετα, είναι ένα διαμάντι στην ιστορία της λογοτεχνίας. Η ανέραστη γιατρίνα που η μοίρα στέλνει δίπλα της ένα μοναχικό αγοράκι, επιλέγει να το συνοδεύσει στον θάνατο. Στο τέλος της δοκιμασίας ανακαλύπτει ότι χωρίς να το καταλάβει έγινε μητέρα του αφημένου παιδιού. Ο Γκρόσμαν τολμάει κάτι που κανείς άλλος ανέλαβε πριν ή μετά από αυτόν. Να περιγράψει το τέλος μέσα στον θάλαμο αερίων. Η πόρτα του κλείνει πίσω από τον αναγνώστη και όχι μπροστά του.
Η τύχη των Εβραίων υπό τον Στάλιν είναι πιο περίπλοκη και γι’ αυτό ίσως πιο βασανιστική. Χάνουν τις θέσεις τους και φυλακίζονται με ατεκμηρίωτες κατηγορίες εις βάρος τους συνεργασίας με ξένες δυνάμεις και για ιδεολογικές αποκλίσεις από την κομματική ορθοδοξία. Μερικοί κλείνονται σε στρατόπεδα «χωρίς δικαίωμα επικοινωνίας» – συνώνυμο του θανάτου. Αυτά όλα συμβαίνουν και σε χιλιάδες χριστιανούς.
Ανυπαρξία
Ο τελικός θρίαμβος του σοβιετικού στρατού στο Στάλινγκραντ δεν είναι και νίκη των ηρώων του. Ο Στάλιν θα επανακτήσει την κλονισμένη από τις στρατιωτικές αποτυχίες ισχύ του. Η διαχείριση άλλωστε αυτής της ισχύος είναι και η κύρια πηγή ευτυχίας του – όπως ο ίδιος στοχάζεται. Οι κορυφαίοι στρατηγοί του που του χάρισαν τον θρίαμβο θα παραμεριστούν και θα απομονωθούν. Η ζωή ξαναγυρίζει σαν να μην έχει υπάρξει ποτέ το Στάλινγκραντ. « (…) θυμήθηκε δεκάδες ανθρώπους που έφυγαν και δεν ξαναγύρισαν ποτέ: οι ακαδημαϊκοί Βαβίλοβ και Βίξε, ο ποιητής Οσιπ Μαντελστάιμ, οι συγγραφείς Μπάμπελ και Πλίνιακ, ο σκηνοθέτης Μέγιερχολντ, οι μικροβιολόγοι Κόρσαυνοβ και Ζλατογκόροφ. (…) Το σκανδαλώδες της δίωξής τους δεν βρισκόταν στο γεγονός πως όλοι αυτοί οι άνθρωποι ήταν διάσημοι, αλλά πως ήταν εντελώς αθώοι» (σ. 517).
Και το Στάλινγκραντ, πολλά χρόνια μετά τη μετονομασία του σε Βόλγκογκραντ και την απάλειψη του Στάλιν από τις επίσημες εγκυκλοπαίδειες και τα ονόματα δρόμων, κτιρίων, κέντρων νεότητος κ.λπ., παρέμεινε στην ιστορία μαζί με το όνομα του τυράννου συνδεδεμένο με εκείνη την καθαρτήρια μάχη.
Ο Γκρόσμαν θα λυπόταν πολύ για την αφύσικη αυτή επιβίωση της σύζευξης ονόματος και γεγονότος. Το έργο του συγγραφέα, πάντως, επιβίωσε έστω και αν έφτασε σε εμάς με καθυστέρηση. Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως το ιστορικό αυτό μυθιστόρημα αξίζει να διαβάσουμε και με άλλα πρόσφατα έργα για την εποχή, όπως: Timothy Snyder, «Bloodlands. Hitler & Stalin» και Karl Schloegel, «Moscow 1937. Terror and Dream».
* Ο κ. Θάνος Βερέμης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.