Ο χώρος έχει πρωτεύουσα σημασία στις παραστάσεις του Γιάννη Χουβαρδά. Καθορίζει τα σώματα των ηθοποιών, τον ήχο, τη σκηνική εικόνα. Για την ιστορία του «Γιον Γκάμπριελ Μπόρκμαν» o σκηνοθέτης διάλεξε το Υποσκήνιο Β της Αίθουσας Αλεξάνδρα Τριάντη του Μεγάρου Μουσικής. Σαράντα μέτρα κάτω από τη γη, είναι, όπως λέει ο Γ. Χουβαρδάς, χώρος ιδανικός και «σε απόλυτη αρμονία με τον Ιψεν».
Σ’ αυτό το έργο, ο συγγραφέας μιλάει για χαμένους θησαυρούς, υπό τη μορφή πολύτιμων μετάλλων, τους οποίους θέλει να εξορύξει ο μεγαλοτραπεζίτης Μπόρκμαν, και προς τον σκοπό αυτό συγκεντρώνει και καταχράται τις καταθέσεις χιλιάδων μικροκαταθετών.
Ο ήρωας του Νορβηγού δραματουργού θέλει να δημιουργήσει μια βιομηχανική αυτοκρατορία και να γίνει ο μέγας καπιταλιστής, επιστρέφοντας όμως το όφελος αυτό στους ανθρώπους από τους οποίους πήρε τα χρήματα. Αυτό ήταν το όραμά του. «Υπάρχει το στοιχείο του σκαψίματος μέσα στη γη για να εξορυχθεί αυτό το πολύτιμο μέταλλο που έχει και συμβολικές προεκτάσεις στο έργο, σε αντίθεση με την ανθρώπινη καρδιά ή και το συναίσθημα που προκάλεσαν στον Μπόρκμαν οι γυναίκες της ζωής του. Τις έχει παραπετάξει και τις δύο για να αφιερωθεί στην εξόρυξη της ύλης».
Είναι το τρίτο έργο του Ιψεν με το οποίο καταπιάνεται στα 45 χρόνια της καριέρας του ο Γ. Χουβαρδάς, μετά την «Εντα Γκάμπλερ» που σκηνοθέτησε τη δεκαετία του ’90 και τον «Αρχιμάστορα Σόλνες» το 2010. «Δεν θα μπορούσε κανείς να φανταστεί το έργο πολλών μεταγενέστερων, ακόμα και συγχρόνων του, χωρίς τον Ιψεν.
Αναφέρομαι στον Τσέχοφ, στον Μπέρναρντ Σο, τον Ευγένιο Ο’ Νολ, τον Μίλερ αργότερα και πολλούς ακόμη, που έχτισαν πάνω στη λογική και στις δομές που χρησιμοποίησε εκείνος. Απλώς ο Ιψεν έχει κάτι που όλοι αυτοί δεν μπόρεσαν να πετύχουν: τα έργα του ξεκινούν από μια ψευδαίσθηση ρεαλισμού, μιλάνε για σύγχρονα θέματα, επίσης θέματα ψυχολογίας, και προχωρούν σε ποιητικό επίπεδο. Ξεδιπλώνει την ανθρώπινη ψυχή».
Η επιλογή του «Γιον Γκάμπριελ Μπόρκμαν», σε νέα μετάφραση που υπογράφει η Ερι Κύργια, ειδική παραγγελία για την παράσταση, δεν έγινε για να μιλήσει ο Γ. Χουβαρδάς για την ψυχή της Βόρειας Ευρώπης. Τον ενδιέφερε η παγκοσμιότητα του έργου. «Μιλάει για πολύ βασικά θέματα όπως είναι ο μετασχηματισμός ενός μεσαιωνικού ρομαντικού καπιταλισμού σε έναν αδίστακτο βιομηχανικό τεχνολογικό καπιταλισμό, ο οποίος ισοπεδώνει ανθρώπινα συναισθήματα και ανάγκες. Το δεύτερο μεγάλο θέμα που θίγει είναι η σύγκρουση του παλιού με το νεότερο, αλλά με τρόπο ασυνήθιστο. Υπάρχει η παλιά γενιά που εμφανώς έχει εγκληματήσει απέναντι στη νέα γενιά, αλλά και η νέα γενιά η οποία αδυνατεί να έχει οράματα γιατί την αποστέγνωσαν οι προηγούμενοι».
Προφητεία
Ο Μπόρκμαν, τον οποίο υποδύεται ο Νίκος Χατζόπουλος, 124 χρόνια πριν, μέσα στον βιομηχανικό καπιταλισμό, προφήτεψε τη μεταλλαγή του σε χρηματοπιστωτικό. Ενας πτωχευμένος μεγαλοτραπεζίτης, με πέντε χρόνια στη φυλακή στην πλάτη του, βρίσκεται στην απομόνωση του δωματίου του που ο ίδιος επέλεξε. Η ιστορία του Μπόρκμαν είναι και σημερινή. «Συνέβη και σε μας με τις ασφαλιστικές εταιρείες που βάρεσαν κανόνι, χάνοντας χρήματα των επενδυτών. Μην ξεχνάμε και τη “φούσκα” του χρηματιστηρίου. Ο Μπόρκμαν είναι ο θύτης που έγινε θύμα, αλλά ο μεγαλύτερος θύτης είναι αόρατος στο έργο. Είναι ο Χίνκελ, αυτός δηλαδή που τον κατέστρεψε, ο καλύτερός του φίλος που του εμπιστεύθηκε τα σχέδιά του και εκείνος τον κατέδωσε».
Ενα μουσικό κομμάτι, που ο Ιψεν ζητάει να ακούγεται ολόκληρο, βοήθησε τον καταξιωμένο σκηνοθέτη να πλησιάσει τον ήρωα του έργου. Είναι ο «Μακάβριος χορός» του Καμίλ Σεν Σανς που στο Υποσκήνιο Β ακούγεται ζωντανά. Είναι βασισμένος σε έναν μεσαιωνικό θρύλο, σύμφωνα με τον οποίο τα μεσάνυχτα ο θάνατος πηγαίνει με ένα βιολί και παίζει μουσική σε ένα νεκροταφείο. Ο Γ. Χουβαρδάς πιστεύει ότι ο συγγραφέας ήθελε τα πρόσωπα του έργου του νεκροζώντανα. Ετσι, σαν θρίλερ, τα αντιμετώπισε στην παράστασή του. «Σαν σε μια ταινία τρόμου, στην οποία εμφανίζονται κάποιοι νεκροζώντανοι, για να έχουν μια τελευταία αναλαμπή πριν βυθιστούν για πάντα μέσα στους τάφους τους. Αυτά βέβαια με μια χροιά παιχνιδίζουσα, γιατί μέσα στο έργο ο Ιψεν δίνει ακόμη ένα κλειδί, που με οδήγησε να πάω όλη την παράσταση προς τον δρόμο της τραγικωμωδίας».
Ο Μπόρκμαν θυσίασε την προσωπική ευτυχία, περιφρόνησε νόμους και ανθρώπους, έφτασε στην ύβριν, για να εξασφαλίσει τα χρήματα με τα οποία θα υλοποιούσε το όραμά του: τη βιομηχανική και κοινωνική ανάπτυξη. «Δεν ξέρω αν έχουν επιβιώσει στις μέρες μας άνθρωποι που έχουν αυτά τα οράματα, που μπορούν να θυσιαστούν και να θυσιάσουν και όλους τους άλλους γύρω τους. Ακόμη κι αν αυτό το όραμά τους μοιάζει απάνθρωπο, οι ίδιοι επιμένουν μέχρι το τέλος, με απώτερο στόχο να ωφελήσουν την ανθρωπότητα. Τι να σας πω; Δεν βλέπω τέτοιους ανθρώπους. Μια μικρογραφία και ολίγον γελοιογραφική, ας μου επιτραπεί η έκφραση, είναι η μικρή Γκρέτα Τούνμπεργκ. Αλλά δεν ξέρω μέχρι πού μπορεί να φτάσει και πώς θα εξελιχθεί. Βλέπω όμως τον κόσμο γεμάτο από Χίνκελ, δηλαδή από αδίστακτους καπιταλιστές οι οποίοι συνθλίβουν τα πάντα στο πέρασμά τους και είναι αόρατοι. Γενικά δεν είμαι αισιόδοξος. Ολα τα σημάδια δείχνουν ότι έρχεται ένα χάος. Μακάρι απ’ αυτό το χάος να προκύψει κάτι καινούργιο και δημιουργικό, φοβάμαι όμως ότι τα σημάδια είναι πολύ κοντά στο να φανεί η αποσύνθεση. Από την κλιματική αλλαγή, την έκρηξη του Tρίτου Kόσμου, τη δημογραφική έκρηξη, τα απόβλητα που θα μας πνίξουν, τις θάλασσες που πεθαίνουν… Μαζί με τους ανθρώπους που θα καταστραφούν, θα ακολουθήσουν κι αυτοί που θέλουν την καταστροφή. Να μια ακόμη σύνδεση με τον Μπόρκμαν. Είναι ένα προφητικό έργο, αν το δει κανείς σε όλη του την ποιητική διάσταση».
Απαισιοδοξία
Κι αυτοί που ελπίζουν στην ανθρωπότητα; «Εχω επιφυλάξεις, για να μην πω ότι είμαι αρνητικός». Απαισιόδοξος είναι και για το θέατρο. «Είναι μια μικρογραφία ενός χάους. Ολες αυτές οι δουλειές που γίνονται με πολύ καλή πρόθεση και εκρηκτική ενεργητικότητα, από παλιότερες, μεσαίες και νεότερες γενιές, δεν ξέρω αν φτιάχνουν μαζί κάτι καινούργιο και συγκροτημένο. Εγώ βλέπω χάος, απλώς στην τέχνη το χάος είναι πολύ πιο ανθρώπινο και εύκολα μπορεί κανείς να το μετασχηματίσει σε κάτι άλλο. Η τέχνη είναι πάντα μια παρηγοριά, το πρόβλημα είναι το πραγματικό χάος που υπάρχει γύρω μας».
«Γιον Γκάμπριελ Μπόρκμαν» του Ερρίκου Ιψεν. Στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Παίζουν: Νίκος Χατζόπουλος, Ρένη Πιττακή, Λυδία Φωτοπούλου, Ιερώνυμος Καλετσάνος, Θεοδώρα Τζήμου, Κωνσταντίνος Πλεμμένος, Σοφία Κόκκαλη.