Παιδί ο Δημήτρης Καταλειφός ήθελε να γίνει συγγραφέας. Εγραφε διηγήματα και ποιήματα. Τώρα κρατάει σημειώσεις για τους ρόλους. Προετοιμάζεται γράφοντας ακατάπαυστα. «Δεν υπάρχει έργο ή ρόλος που να μην έχω γεμίσει τουλάχιστον 15 τετράδια», λέει με μια κρυφή συστολή. Φαντάζεται τη ζωή του ήρωα εκτός έργου, την ιστορία του συγγραφέα, το περιβάλλον του. «Δεν γράφω σε λογοτεχνικό επίπεδο, αλλά σε χρήσιμο επίπεδο». Αυτό ακριβώς διδάσκει και στους μαθητές του. Τους μαθαίνει πως ηθοποιός είναι εκείνος που «ψάχνει πίσω κι ανάμεσα στις λέξεις», κι όχι αυτός που λέει απλώς τα λόγια ενός έργου.
Τώρα τα τετράδια γεμίζουν από σημειώσεις για τον «Χορό του θανάτου» και τον Στρίντμπεργκ. Το κείμενο που έγραψε ο Σουηδός θεατρικός συγγραφέας και μυθιστοριογράφος, το οποίο ετοιμάζεται να ανέβει στο «Εμπορικόν», τον έχει κάνει να ξεκοκαλίσει όλες τις βιογραφίες και τα κείμενά του. «Είναι ένας πνευματικός γίγαντας, πρόδρομος των μεγάλων συγγραφέων του 20ού αιώνα, που επηρέασε συγγραφείς όπως ο Ο’Νιλ, ο Αλμπι, ο Ιονέσκο, ο Πίντερ και βέβαια ο Μπέκετ. Ηταν μεγαλοφυής αλλά βασανίστηκε πολύ στη ζωή του διότι ζούσε με αυτό που κληροδότησε στους ήρωές του: τη διαρκή αντίφαση. Είναι ο συγγραφέας που πρώτος εισήγαγε στο θέατρο τον άνθρωπο ο οποίος είναι σε αντίφαση και σε σύγχυση, γι’ αυτό είναι τόσο σύγχρονος. Οι ήρωές του, όπως και εμείς, δεν ξέρουν τι θέλουν, είναι μονίμως σε σύγχυση, μισούν κι αγαπούν ταυτόχρονα ο ένας τον άλλον, βασανίζονται από τη ζωή και ταυτόχρονα θέλουν σαν τρελοί να ζήσουν».
Η πάλη των δύο φύλων μέσα από τον θεσμό του γάμου είναι το θέμα του έργου στο οποίο εναλλάσσονται η αγάπη, το μίσος, το άγχος του θανάτου και η παράνοια. Ανδρας και γυναίκα, εχθροί και σύμμαχοι, «είναι καταδικασμένοι να συνυπάρχουν και ανήμποροι να κατανοήσουν αν η ζωή τους αποτελεί εντέλει φάρσα ή τραγωδία». Γράφτηκε στην αρχή του 20ού αιώνα σε δύο μέρη, «μόνο που το δεύτερο δεν είναι τόσο σπουδαίο και γι’ αυτό συνήθως παίζεται μόνο το πρώτο το οποίο είναι αυτοτελές. Πέρα από τον γάμο και τη σύγκρουση των φίλων που πραγματεύεται, είναι μια μεταφορά για τη ζωή και τον θάνατο. Εχει κι ένα ιδιαίτερο χιούμορ. Είναι μια κωμικοτραγωδία». Την οποία σκηνοθετεί από κοινού με την Ελένη Σκότη για τέταρτη χρονιά στο «Εμπορικόν». «Σε μια εποχή ατομισμού καταφέραμε να επιμένουμε ως ντουέτο. Εδώ ανέλαβα μεγαλύτερο μέρος γιατί η Ελένη είχε υποχρεώσεις και στο Επί Κολωνώ». Η πρώτη του επαφή με έργο του Στρίντμπεργκ συμπίπτει και με τα 40 του χρόνια στο θέατρο. Ευκαιρία λοιπόν για έναν απολογισμό:
Σαράντα χρόνια. «Η πορεία μου βασίστηκε περισσότερο στα όχι παρά στα ναι. Το θέατρο μου έδωσε νόημα ύπαρξης. Ηταν ο μεγάλος μου έρωτας, το μεγάλο καταφύγιο, η μεγάλη δύναμη. Με έσωσε από την αφόρητη πραγματικότητα. Μαζί του έγινα πιο βαθύς άνθρωπος. Η τέχνη βλέπετε είναι φάρμακο για αυτούς που την κάνουν αλλά και για κείνους που την παρακολουθούν. Μετά τον γιατρό, το λειτούργημα που υποκλίνομαι είναι του καλλιτέχνη, διότι επίσης προσφέρει θεραπεία. Η “Σκηνή” και το “Εμπρός”, όπου ζυμώθηκα με καλλιτέχνες όπως ο Βογιατζής, ο Μπαντής, η Ράνια Οικονομίδου, η Αννα Κοκκίνου, ήταν το Πανεπιστήμιο για μένα, και το Γυμνάσιο η σχολή του Κατσέλη. Μου αρέσει η σταθερότητα, δεν το κρύβω. Ετσι έμεινα δέκα χρόνια στο “Απλό” του Αντώνη Αντύπα. Εδώ και τέσσερα χρόνια έχουμε μια άτυπη ομάδα στο “Εμπορικόν”: Σκότη, Γασπαράτος, Δήμος Κουβίδης, Εύα Μανιδάκη, τώρα η Μικαέλα Λιακατά».
Το ζόρι. «Στο σχολείο ήμουν άθλιος στα μαθηματικά, με το ζόρι τα πέρναγα, αλλά καλός στα φιλολογικά. Ολο μου το γυμνάσιο το πέρασα με τη φανταστική συντροφιά της Λαμπέτη και του Κουν, τα μεγάλα μου ινδάλματα. Την πρωτοείδα στην παράσταση “Πέπσι” και ένιωσα τον πρώτο μεγάλο πνευματικό έρωτα για έναν άλλον άνθρωπο. Τα χαρτζιλίκια των θείων μου βοήθησαν να ξαναδώ επτά φορές την παράσταση. Εφτανα στο θέατρο νωρίς, για να δω τη Λαμπέτη να μπαίνει. Τέτοιο ψώνιο ήμουν. Οταν αργότερα στο υπόγειο είδα το “Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας”, είπα τολμηρά στον εαυτό μου αυτό θέλω να κάνω. Αδημονούσα να τελειώσω το σχολείο για να πάω στο Θέατρο Τέχνης. Η πρώτη μου αποτυχία ήταν όταν δεν μπήκα. Οικογένειά μου όμως έγινε η σχολή Κατσέλη που μου ταίριαζε περισσότερο. Οι γονείς δεν μου έφεραν αντίρρηση, ίσως γιατί είχα μπει και στη Νομική. Ο πατέρας μου ήταν υπάλληλος, η μητέρα μου είχε τη φροντίδα μας, τρία παιδιά, ήταν δυο γενναιόδωροι καλοί άνθρωποι. Από πολλές απόψεις νιώθω τυχερός στη ζωή μου».
Θύμωσα. «Το καλοκαίρι θύμωσα με κάποιες παραστάσεις στο Φεστιβάλ. Ενα τέτοιο βράδυ περπατούσα την Πειραιώς και έλεγα: “Θεέ μου, ας ξαναγεννηθεί η Παξινού, ο Μινωτής, η Λαμπέτη κι ο Χορν”. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει παλιό και καινούργιο, αλλά καλό και κακό, συγκινητικό κι αδιάφορο θέατρο. Ο καθένας κάνει το θέατρο που πιστεύει. Ομως χάσαμε γιατί κάνουμε μια παράσταση. Εμένα με ενδιαφέρει να μπω στην ψυχή και το μυαλό του συγγραφέα, να το αφουγκραστώ και μετά να επικοινωνήσω με τον κόσμο. Δεν θέλω ούτε να βγω πιο έξυπνος απ’ αυτόν ούτε να εντυπωσιάσω το κοινό. Πιστεύω στο αίσθημα και την καλή υποκριτική. Δεν με ενδιαφέρει να δω μια παράσταση που προσπαθεί να καταργήσει τον συγγραφέα. Δεν μπορείς να βγεις πάνω από τον Σαίξπηρ ή τον Τσέχωφ. “Εγώ δεν κάνω τίποτα, τα έργα τα σκηνοθετεί ο Σοφοκλής”, έλεγε ο Μινωτής. Υπάρχει μια νεολαγνεία που είναι αποτέλεσμα μεγάλης σύγχυσης, ημιμάθειας και μόδας. Πάντως, είδα και ευχαριστήθηκα τη “Μεγάλη Χίμαιρα”, έργο καλοπαιγμένο και μπράβο στον Τάρλοου, και το “Περιμένοντας τον Γκοντό” στον Ελαιώνα από μια νέα ομάδα».
Ανιδιοτέλεια. «Η γενναιοδωρία και η ανιδιοτέλεια για κάτι συλλογικό μού λείπει. Σπανίζουν πια οι άνθρωποι που τα δίνουν όλα χωρίς να τους νοιάζει ο εαυτός τους. Ευτυχία για μένα είναι όταν πιανόμαστε ιδρωμένοι στο τέλος της παράστασης και υποκλινόμαστε όλοι μαζί. Στον χώρο μου μένουμε εγκλωβισμένοι στον εαυτό μας. Η ανασφάλεια της εποχής μάς γύρισε ακόμη περισσότερο στο φαίνεσθαι. Οι νέοι ηθοποιοί πράγματι δεν μπορούν να επιβιώσουν. Προτιμώ όμως ένα νέο παιδί, που δεν βρίσκει δουλειά, να ενωθεί με άλλους τρεις και να κάνουν θέατρο σε ένα μπαράκι παρά να τεμπελιάζει. Στη σχολή προσπαθώ να τους εμψυχώσω. Το θέατρο θέλει ερωτική πίστη. Αν δεν την έχεις, δεν αξίζει τον κόπο. Είναι τέχνη γεμάτη ανασφάλεια, ταλαιπωρίες, χωρίς χρήματα, γι’ αυτό θέλει αφοσίωση. Εχει σημασία να δουλεύεις με καλύτερους για να προχωράς. Δεν έχει νόημα να διανύσεις αυτόν τον δύσκολο χώρο με εγωισμό, μιζέρια και μικρότητες».
Παιδί. «Κάποιες φορές μού λείπει ότι δεν έχω ένα παιδί. Δεν πιστεύω καθόλου στον γάμο, γιατί δεν μπορώ να ζήσω με κάποιον. Γι’ αυτό έχω ανάγκη τη φιλία. Το πατρικό υποκατάστατο το κάλυψα. Εχω 50-60 πνευματικά παιδιά, τους μαθητές που πέρασαν από τα χέρια μου. Εχω την ευτυχία να είμαι ένας φευγάτος με το θέατρο και ολιγαρκής στη ζωή. Ζω στο νοίκι, δεν έχω αυτοκίνητο, διακοπές πάω 10 μέρες το πολύ σε σπίτια φίλων».
Δεν με αξιοποίησαν. «Ιδιαίτερα οι σκηνοθέτες στον κινηματογράφο, παρότι έπαιξα σε ταινίες όπως τα “Πέτρινα χρόνια” και ο “Θεόφιλος”. Εχω τη φήμη του δύσκολου και ίσως κάποιοι φοβούνται. Στην ουσία είμαι εργασιομανής, ούτε τα ηνία θέλω να πάρω, ούτε να επέμβω. Θα ήθελα πάντως να έπαιζα σε μια καλή ταινία όπως το “Xenia”. Ο Πάνος Κούτρας είναι ένας σκηνοθέτης που θα ήθελα να παίξω σε δουλειά του. Πρώτιστο ενδιαφέρον έχω για το θέατρο. Θέλω να είμαι υγιής και να συνεχίσω δουλεύοντας και με νέους ανθρώπους. Νιώθω ότι μπορώ να γίνω πιο τολμηρός –όχι πιο μοντέρνος– και πιο ειλικρινής».
Θάνατος. «Η ηλικία τρομάζει, κυρίως γιατί είμαι καπνιστής. Στα 61 καπνίζω σαν τη Λιάνα Κανέλλη. Με τρομάζει επίσης η αίσθηση να μη δουλεύω. Δεν μπορώ να διανοηθώ τη ζωή χωρίς δουλειά. Ο καθένας αντέχει τη ζωή πλάθοντας τις δικές του ψευδαισθήσεις, όπως λέει ο Στρίντμπεργκ. Η μόνη πραγματικότητα που μας ξυπνάει είναι το αμείλικτο του θανάτου. Εκεί είναι η ερημιά μπροστά στη μόνη πραγματικότητα, τον θάνατο».
«Εμπορικόν», 23/10, «Ο χορός του θανάτου» του Στρίντμπεργκ. Παίζουν οι: Δημήτρης Καταλειφός, Φιλαρέτη Κομνηνού, Βασίλης Μπισμπίκης.