Σε μια πραγματικότητα παρατεταμένης αβεβαιότητας, πολυπλοκότητας, ανακατατάξεων και αναθεωρήσεων, η αγορά εργασίας οφείλει να αντιμετωπίσει πληθώρα προκλήσεων, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών παραγόντων που κυρίως αφορούν τον πληθυσμό, το περιβάλλον, την επανάσταση της υψηλής τεχνολογίας. Η δημογραφική γήρανση, η κλιματική κρίση καθώς και η τεχνολογική εξέλιξη αποτελούν βασικές προκλήσεις που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής, αφού επηρεάζουν σημαντικά διάφορους τομείς της οικονομίας, όπως η αγορά εργασίας. Η εργασία εισέρχεται σε μια νέα εποχή, τα δεδομένα διαρκώς διαφοροποιούνται και η ανάλυσή τους είναι αναγκαία για τη διατύπωση προτάσεων πολιτικής που θα προσδιορίζουν τον νέο ρόλο της.
Οι δυσμενείς δημογραφικές τάσεις αποτελούν σημαντική πρόκληση για το σύνολο των ανεπτυγμένων χωρών, μια πρόκληση που σταδιακά επηρεάζει όλο και περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία του ΟΟΣΑ, καμία χώρα της Ε.Ε. δεν παρουσιάζει δείκτη γονιμότητας πάνω από την τιμή του 2,1 που απαιτείται για να μείνει σταθερός ο πληθυσμός. Ταυτόχρονα, καμία χώρα της Ε.Ε., συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, δεν προβλέπεται να ξεπεράσει τη συγκεκριμένη τιμή τα επόμενα χρόνια.
Κύριες πηγές της γήρανσης του πληθυσμού αποτελούν η μείωση της γονιμότητας και η αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Η δημογραφική αλλαγή συμβάλλει στην ανάδυση νέων τάσεων στην αγορά εργασίας, καθώς δυνητικά επηρεάζονται η απασχόληση, η παραγωγικότητα, το μοντέλο κατανάλωσης και αποταμίευσης, τα συστήματα συντάξεων και υγείας. Η αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων επιβάλλει δημοσιονομικές μεταρρυθμίσεις, διαρκείς προσαρμογές των συστημάτων συντάξεων, αύξηση της αποδοτικότητας των συστημάτων υγείας.
Με τη γήρανση του πληθυσμού η ανάγκη για εκπαιδευμένους εργαζομένους σε τομείς όπως η υγεία και οι κοινωνικές υπηρεσίες αυξάνεται. Παράλληλα, οι νέες γενιές εισέρχονται στην αγορά εργασίας με διαφορετικές προσδοκίες και δεξιότητες, προκαλώντας την ανάγκη για εκσυγχρονισμό των εκπαιδευτικών συστημάτων και την ανάπτυξη των δεξιοτήτων που απαιτούνται στην αγορά εργασίας. Οι νέοι εργαζόμενοι θα έχουν σίγουρα τον καθοριστικό, αποφασιστικό και ουσιαστικό ρόλο στο παραγωγικό μοντέλο της νέας εποχής.
Η συμφιλίωση της εργασίας και της οικογένειας με την ανάπτυξη ευνοϊκών συνθηκών εργασίας, που ωστόσο θα απευθύνονται και στους δύο γονείς, πρέπει να βρίσκεται σε πρώτο πλάνο. Ταυτόχρονα, η αξιοποίηση των εργαζομένων άνω των 60 αποτελεί παράγοντα κομβικής σημασίας σε ένα εργατικό δυναμικό που γερνάει και η ασημένια οικονομία («silver economy») επηρεάζει όλες τις εκφάνσεις της οικονομικής δραστηριότητας. Η ευρύτερη συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό (labor force participation rate) των ηλικιωμένων και των γυναικών είναι παράγοντας που σηματοδοτεί τις εξελίξεις στο εργασιακό περιβάλλον.
Σε αυτή την κατεύθυνση, η επένδυση στη διά βίου μάθηση θα ενισχύσει τις δεξιότητες των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας ώστε να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του σήμερα, μειώνοντας το χάσμα με τους νεότερους εργαζομένους. Επιπλέον, η υιοθέτηση πιο ευέλικτων εργασιακών πρακτικών, όπως ευέλικτα ωράρια ή η προώθηση της τηλεργασίας, και τα κίνητρα για εργαζομένους άνω των 60 ετών διαμορφώνουν νέα δεδομένα στο εργασιακό τοπίο. Επιπροσθέτως, η συμμετοχή νέων εργαζομένων, των γυναικών με έμφαση στις πολιτικές ισότητας των φύλων, καθώς και η παράταση του εργασιακού βίου αυτών που ήδη εργάζονται αποτελούν αντίδοτο στη γήρανση του πληθυσμού και στα προβλήματα που ανακύπτουν. Βέβαια χρειάζεται να συνειδητοποιηθούν η ανάγκη της εξειδίκευσης, η διαρκής εκπαίδευση αλλά και η συνεχής προσπάθεια προσαρμογής σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον με δυνατότητες και κινδύνους.
Πέραν της δημογραφικής γήρανσης, η κλιματική κρίση επιτελεί σημαντικό ρόλο στην αγορά εργασίας του μέλλοντος, καθώς δημιουργεί τόσο προκλήσεις όσο και ευκαιρίες σε διάφορους τομείς. Η περιβαλλοντική κρίση επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι επιχειρήσεις και δημιουργεί νέες ανάγκες για δεξιότητες στο εργατικό δυναμικό. Αφενός, η μετάβαση προς ένα πιο βιώσιμο και περιβαλλοντικά φιλικό οικονομικό μοντέλο θα ενθαρρύνει την ανάπτυξη νέων βιομηχανιών και επαγγελμάτων. Κλάδοι όπως η ανανεώσιμη ενέργεια, η βιώσιμη κατασκευή και η περιβαλλοντική συμβουλευτική αναμένεται να ευδοκιμήσουν, δημιουργώντας θέσεις εργασίας και απαιτώντας νέες δεξιότητες και ειδικεύσεις.
Αφετέρου, όπως ήδη παρατηρούμε, ορισμένοι τομείς όπως η γεωργία και οι φυσικοί πόροι μπορεί να αντιμετωπίσουν σημαντικές οικονομικές μεταβολές λόγω εξωτερικών παραγόντων, όπως για παράδειγμα η αλλαγή του κλίματος και οι φυσικές καταστροφές, δημιουργώντας ανασφάλεια στις εργασιακές θέσεις. Η συστηματική προσπάθεια προσαρμογής σε αυτή τη νέα πραγματικότητα δημιουργεί όμως, πέρα από προκλήσεις, και ευκαιρίες για ανάπτυξη και καινοτομία, ενώ απαιτεί επίσης τη διηνεκή και σαφώς προσανατολισμένη εκπαίδευση και τη διαμόρφωση τεκμηριωμένων προτάσεων πολιτικής για τους εργαζομένους και τους ανέργους.
Επιπροσθέτως, η κλιματική αλλαγή ενδέχεται να επιφέρει γεωγραφικές μεταβολές στις ευκαιρίες εργασίας. Περιοχές που επηρεάζονται αρνητικά από την κλιματική αλλαγή, όπως εκείνες με αυξημένο κίνδυνο πλημμυρών ή ξηρασίας, μπορεί να βιώσουν μείωση στις οικονομικές ευκαιρίες και μετανάστευση εργαζομένων. Φυσικά, άλλες περιοχές μπορεί να γίνουν πιο ελκυστικές για επενδύσεις και ανάπτυξη. Εδώ ο ρόλος των κυβερνήσεων και των υπευθύνων χάραξης πολιτικής θα είναι κρίσιμος και θα πρέπει να εστιάσουν περισσότερο στον σχεδιασμό ενός νέου παραγωγικού μοντέλου, δίνοντας βαρύτητα στην κλιματική ανθεκτικότητα και τη βιωσιμότητα μέσω των κατάλληλων επενδύσεων με μακροπρόθεσμο ορίζοντα.
Η εξέλιξη της τεχνολογίας, και πιο συγκεκριμένα η επανάσταση υψηλής τεχνολογίας, ουσιαστικά αποτελεί το όχημα για την αντιμετώπιση των δύο πιο πάνω σημαντικών προκλήσεων, επηρεάζοντας άμεσα την αγορά εργασίας. Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του ΔΝΤ, συνολικά το 60% των θέσεων εργασίας αναμένεται να επηρεαστεί είτε θετικά είτε αρνητικά στον δυτικό κόσμο. Η αυτοματοποίηση και η ρομποτική θα μεταβάλουν τον χαρακτήρα πολλών επαγγελμάτων. Στο περιβάλλον της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης η τεχνητή νοημοσύνη και η αυτοματοποίηση μετασχηματίζουν τον τρόπο με τον οποίο εργαζόμαστε και καθορίζουν τις δεξιότητες που απαιτούνται.
Επίσης, η τεχνολογία θα ενισχύσει την ανάπτυξη νέων επαγγελμάτων και κλάδων. Τομείς όπως η τεχνητή νοημοσύνη (artificial intelligence), η μεγάλη ανάλυση δεδομένων, η κυβερνοασφάλεια και οι τεχνολογίες blockchain αναμένεται να προσφέρουν αυξημένες ευκαιρίες εργασίας. Αυτές οι καινοτόμες τεχνολογίες απαιτούν εξειδικευμένες δεξιότητες και γνώσεις, οδηγώντας στην ανάγκη για εκπαίδευση και ανάπτυξη νέων προγραμμάτων σπουδών. Ακόμη έχει γίνει ήδη ορατό πως η τεχνολογία επιτρέπει την ευελιξία και την τηλεργασία, φαινόμενα που έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλή μετά την πανδημία COVID-19. Η ικανότητα εργασίας από απόσταση έχει αλλάξει τη δομή των παραδοσιακών γραφείων και έχει επηρεάσει τις απαιτήσεις για εργατικό δυναμικό σε πολλές βιομηχανίες.
Η αγορά εργασίας του μέλλοντος αντιμετωπίζει πολλές προκλήσεις που απαιτούν άμεση προσοχή. Η δημογραφική αλλαγή, η κλιματική κρίση και η τεχνολογική εξέλιξη έχουν επιδράσει σημαντικά στην αγορά εργασίας, ανοίγοντας νέες προοπτικές και παράλληλα δημιουργώντας προκλήσεις που απαιτούν στρατηγικές προσαρμογής. Στην πορεία προς το μέλλον, η αντίδρασή μας στις προκλήσεις της αγοράς εργασίας πρέπει να είναι οργανωμένη και διαρκής. Η επένδυση σε εκπαίδευση και κατάρτιση, η προώθηση της καινοτομίας και η ανάπτυξη πράσινων τομέων αποτελούν τον πυρήνα μιας βιώσιμης προοπτικής για τον κόσμο της εργασίας. Με συντονισμένες προσπάθειες και συνεργασία μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον εργασίας που θα είναι ενδεδειγμένο, δίκαιο, θα σέβεται τον άνθρωπο και τα απαράγραπτα δικαιώματά του.
*Ο κ. Αντώνιος Αθ. Λιανός είναι διευθυντής γραφείου υφυπουργού Κοινωνικής Ασφάλισης.