Σχολιάζοντας τα αποτελέσματα των ευρωεκλογών που ολοκληρώθηκαν την περασμένη Κυριακή, υπέρμαχοι της πολιτικής της λιτότητας, όπως ο πρόεδρος του Eurogroup Γερούν Ντάισελμπλουμ, έκαναν λόγο για την ανάγκη να επιταχυνθούν οι δείκτες ανάπτυξης.
Ωστόσο, η βασική κατεύθυνση των μεταρρυθμίσεων στην οικονομική διακυβέρνηση της Ευρωζώνης που έχουν υιοθετηθεί στα χρόνια μετά το ξέσπασμα της ελληνικής κρίσης είναι προς αυστηροποίηση των δημοσιονομικών δεσμών που επιβάλλει το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης. Συνεπώς, τα περιθώρια για δημοσιονομικές πολιτικές τόνωσης της ζήτησης είναι εξαιρετικά περιορισμένα.
Ισως να μην είναι τυχαίο ότι ο κ. Ντάισελμπλουμ προέβη στις δηλώσεις του για την ανάπτυξη στο περιθώριο του ECB Forum, της διεθνούς συνάντησης για τη νομισματική πολιτική που οργανώθηκε για πρώτη φορά την περασμένη εβδομάδα από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) στη Σίντρα, κοντά στη Λισσαβώνα. Από την αρχή της ευρωπαϊκής κρίσης, ακόμα και πριν επικεντρωθεί στην Ελλάδα, οι πολιτικοί της Ευρωζώνης έχουν επανειλημμένως επωφεληθεί από τις παρεμβάσεις της ΕΚΤ. Σήμερα, καθώς η αναιμική ανάκαμψη αποδεικνύεται ανεπαρκής για να αμβλύνει την οργή των Ευρωπαίων ψηφοφόρων, τα βλέμματα στρέφονται εκ νέου στη Φρανκφούρτη, έδρα της ΕΚΤ, για να ενισχύσει την οικονομική δραστηριότητα.
Ο Μάριο Ντράγκι, από την αρχή της θητείας ως πρόεδρος της ΕΚΤ (Νοέμβριος του 2011) έχει φανεί πιο διατεθειμένος από τον προκάτοχό του να κινηθεί αντισυμβατικά στην υπηρεσία της συνοχής της Ευρωζώνης. Στην ομιλία του τη Δευτέρα στο ίδιο φόρουμ στη Σίντρα όπου διατύπωσε τα κενά ευχολόγιά του ο κ. Ντάισελμπλουμ, ο κ. Ντράγκι αναφέρθηκε στον κίνδυνο ενός «ιδιαίτερα επιβλαβούς αρνητικού σπιράλ» μεταξύ χαμηλού πληθωρισμού, χαμηλών προσδοκιών πληθωρισμού και ανεπαρκούς πρόσβασης σε τραπεζικό δανεισμό, «ιδιαίτερα σε χώρες υπό πίεση». Οπως προειδοποίησε, η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με το φάσμα ενός «κλασικού αποπληθωριστικού κύκλου», όπου εταιρείες και νοικοκυριά δεν δαπανούν, προσδοκώντας πτώση των τιμών.
Ο πληθωρισμός στην Ευρωζώνη είναι 0,7%, πολύ χαμηλότερος από τον στόχο της ΕΚΤ, όπως ορίζεται από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ (κάτω από, αλλά κοντά στο 2%). Εχει μάλιστα παραμείνει σε επίπεδα χαμηλότερα του 1% από τον περασμένο Οκτώβριο. Η ΕΚΤ αναμένεται την ερχόμενη εβδομάδα να αναθεωρήσει προς τα κάτω τις προβλέψεις για τον πληθωρισμό το 2014 και το 2015, ενώ παραμένει αβέβαιο αν θα κάνει το ίδιο και για το 2016.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι τι θα ανακοινώσει η ΕΚΤ στην προσεχή συνεδρίασή της στις 5 Ιουνίου, ως αντίδοτο στο σημερινό τέλμα. Στη Σίντρα, τη συνάντηση της οποίας η ΕΚΤ φιλοδοξεί να καθιερώσει ως ευρωπαϊκή εκδοχή της διεθνούς σύναξης κεντρικών τραπεζιτών του Τζάκσον Χόουλ που οργανώνει η αμερικανική ομοσπονδιακή τράπεζα (Fed), ο κ. Ντράγκι υπονόησε ότι θα προχωρήσει σε μέτρα για την ενίσχυση της ρευστότητας των επιχειρήσεων.
Στην ομιλία του, ο Ιταλός κεντρικός τραπεζίτης ανέδειξε την άνιση πρόσβαση σε τραπεζικές πιστώσεις των μικρομεσαίων επιχειρήσεων σε διαφορετικές χώρες της Ευρωζώνης, σύμφωνα με τη νεότερη σχετική έρευνα της ΕΚΤ. Οπως είπε, το ποσοστό των βιώσιμων μικρομεσαίων επιχειρήσεων που δεν έχει πρόσβαση σε τραπεζικά δάνεια κυμαίνεται από 1% στη Γερμανία και στην Αυστρία έως 25% στην Ισπανία και 33% στην Πορτογαλία. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με την έρευνα της ΕΚΤ (Οκτώβριος 2013 – Μάρτιος 2014), η χώρα με το υψηλότερο ποσοστό μικρομεσαίων επιχειρήσεων που θεωρούν την πρόσβαση σε πιστώσεις το πιο πιεστικό τους πρόβλημα είναι η Ελλάδα, με 66%.
Η ΕΚΤ έχει εργαλεία για να βελτιώσει την κατάσταση – αρκεί να θέλει να τα χρησιμοποιήσει. Θα μπορούσε, π.χ., στο πλαίσιο ενός νέου LTRO (μακροπρόθεσμης παροχής ρευστότητας), να δανείζει σε τράπεζες τα ποσά που αυτές δάνεισαν στην πραγματική οικονομία στο εξάμηνο που προηγήθηκε. Θα μπορούσε, επίσης, να διευκολύνει την –επί του παρόντος πολύπλοκη και αυστηρή– διαδικασία χρήσης των τραπεζικών δανείων ως ενέχυρων για δανεισμό των τραπεζών από την κεντρική τράπεζα και να αναζωογονήσει την αγορά τιτλοποίησης περιουσιακών στοιχείων. Θεωρητικά, θα μπορούσε ακόμα και να αγοράσει τραπεζικά δάνεια.
Υποτίμηση ευρώ μέσω… Αμερικής
Στην ομιλία του στο ECB Forum, ο κ. Ντράγκι άφησε ανοιχτό και το ενδεχόμενο της ποσοτικής χαλάρωσης (QE), αναφερόμενος σε ένα «ευρείας βάσης πρόγραμμα αγοράς στοιχείων ενεργητικού». Ωστόσο, όπως εξήγησε, για να προχωρήσει η ΕΚΤ σε ένα τέτοιο έκτακτο μέτρο θα πρέπει η κατάσταση να επιδεινωθεί περαιτέρω – να ενισχυθεί περισσότερο η ισοτιμία του ευρώ ή να παγιωθούν οι υπερβολικά χαμηλές προσδοκίες για τον πληθωρισμό.
Για ορισμένους, αυτή η στάση είναι ανεπαρκής. Γράφοντας στον ιστότοπο της δεξαμενής σκέψης Bruegel στις 6 Μαΐου, ο Ασόκα Μόντι, επισκέπτης καθηγητής Διεθνούς Οικονομικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Princeton και πρώην κορυφαίο στέλεχος του ΔΝΤ, τονίζει ότι η ΕΚΤ πρέπει άμεσα να εγκαινιάσει ένα πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης με αγορά αμερικανικών κρατικών ομολόγων, στη βάση πρότασης του καθηγητή του Harvard Τζέφρι Φράνκελ.
Για τον καθηγητή Μόντι, η πρωτοβουλία αυτή έχει καθυστερήσει πολύ. Οπως σημειώνει στο άρθρο του, συγκρίνοντας με τις Ηνωμένες Πολιτείες, «παρά τις πολύ πιο αδύναμες προοπτικές του πληθωρισμού, η νομισματική πολιτική στην Ευρωζώνη είναι πολύ πιο σφιχτή και είναι έτσι από τα μέσα του 2008». Υπενθυμίζει ότι το βασικό επιτόκιο του Federal Reserve και της ΕΚΤ στις αρχές του 2008 ήταν 4%, αλλά η αμερικανική κεντρική τράπεζα το μείωσε στο 0,25% σε διάστημα 12 μηνών, ενώ η ευρωπαϊκή χρειάστηκε πάνω από 5 χρόνια και προχώρησε και σε αυξήσεις επιτοκίων εν μέσω κρίσης το 2011.
«H EKT μιλάει εδώ και μήνες για το ενδεχόμενο του QE […] φαίνεται μάλιστα να ελπίζει ότι μόνο και μόνο η κουβέντα για το QE θα οδηγήσει σε αύξηση του πληθωρισμού», γράφει ο καθηγητής Μόντι, τονίζοντας ότι το ευρώ είναι το μόνο μείζον διεθνές νόμισμα του οποίου η κεντρική τράπεζα δεν έχει προχωρήσει σε ποσοτική χαλάρωση, με αποτέλεσμα να ωθείται συνεχώς ανοδικά η αξία του. Η αγορά αμερικανικών ομολόγων, όπως εξηγεί, θα αποδυναμώσει το ευρώ, που είναι ο «μόνος τρόπος» για να τονωθεί η ανάπτυξη στην ευρωπαϊκή περιφέρεια. Επιπλέον, η υποτίμηση του ευρώ «θα συμβάλει στην αύξηση του πληθωρισμού και στη μείωση του πραγματικού χρέους».
Για τον πρώην επικεφαλής αποστολών του ΔΝΤ στη Γερμανία και στην Ιρλανδία, οι υπόλοιπες μεγάλες οικονομίες έχουν συμφέρον να επιτρέψουν μία τέτοια κίνηση από την ΕΚΤ. Θυμίζει το κόστος για τη διεθνή οικονομία των υπαρξιακών κρίσεων της Ευρωζώνης το 2011-2012 και, με ειδική μνεία στην Ιταλία, τονίζει: «Η υφιστάμενη στρατηγική της “εσωτερικής υποτίμησης” […] δεν λειτουργεί: αυξάνει τον κίνδυνο του αποπληθωρισμού χωρίς να υπάρχει βεβαιότητα και για το αν (ή το πότε) θα επιστρέψει η ανάπτυξη. Και ενισχύει τον κίνδυνο πολιτικής αναταραχής».
Η πίεση που υπόκειται ο κ. Ντράγκι αναμένεται να αυξηθεί ακόμα περισσότερο αν χρειαστεί να ενεργοποιήσει το πρόγραμμα αγοράς κρατικών ομολόγων OMT (Outright Monetary Transactions). Η πολιτική αυτή, που ανακοινώθηκε από τη Φρανκφούρτη τον Σεπτέμβριο του 2012 παρά τη διαφωνία του προέδρου της Bundesbank Γενς Βάιντμαν και που έφερε την πολυπόθητη νηνεμία που επί δυόμισι χρόνια αναζητούσαν μάταια οι διαχειριστές της ευρωκρίσης, δέχθηκε ένα κρίσιμο νομικό χτύπημα προ μηνών από το γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο στην Καρλσρούη. Το δικαστήριο παρέπεμψε την υπόθεση –του αν το OMT παραβιάζει το άρθρο 123 της Συνθήκης του Μάαστριχτ περί μη χρηματοδότησης κρατών από την ΕΚΤ– στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Οι ενστάσεις που προέβαλε, ωστόσο, συνέβαλαν στη δημιουργία μιας δηλητηριώδους ομίχλης γύρω από τη νομιμότητα του προγράμματος.
Σε εργασία τους που παρουσιάστηκε τον Οκτώβριο του 2012, ένα μήνα μετά την ανακοίνωση του ΟΜΤ, οι Λι Μπούκχαϊτ (ο γνωστός δικηγόρος της Cleary, Gottlieb, Steen & Hamilton) και Μίτου Γκουλάτι (του Πανεπιστημίου Duke) προειδοποιούσαν: «Οι αγορές μπορεί να δοκιμάσουν ανελέητα τη διάθεση της ΕΚΤ να επιμείνει στην αγορά απεριόριστων ποσοτήτων κρατικών ομολόγων της περιφέρειας. Και κάθε φορά που ένας διακεκριμένος πολιτικός, στη Γερμανία ή αλλού, ενδεχομένως παρακινημένος από κάποια έκθεση της ΕΚΤ ή κάποια ιλιγγιώδη ζημία σε τρέχουσες τιμές σε ομόλογα που έχουν αποκτηθεί μέσω του ΟΜΤ, θα καταφέρεται κατά του προγράμματος ΟΜΤ, οι σορτάκηδες θα ενθαρρύνονται». Μέχρι στιγμής, οι «σορτάκηδες» δεν έχουν τολμήσει να τα βάλουν με τη Φρανκφούρτη. Τίποτα δεν διασφαλίζει ότι αυτό δεν θα αλλάξει.
Δύο προτάσεις για τον πληθωρισμό
Δύο φωνές με τεράστια απήχηση στη διεθνή οικονομική συζήτηση –ο νομπελίστας οικονομολόγος και αρθρογράφος των New York Times Πολ Κρούγκμαν και ο αρθρογράφος ευρωπαϊκών θεμάτων των Financial Times Βόλφγκανγκ Μίνχαου– κατέθεσαν διαφορετικές προτάσεις για την τροποποίηση της εντολής της ΕΚΤ την περασμένη εβδομάδα.
Ο κ. Κρούγκμαν, στη συνάντηση της Σίντρα, πρότεινε αύξηση του στόχου από το 2% στο 4%, όπως είχε κάνει το 2010 ο επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ, Ολιβιέ Μπλανσάρ. Οπως σημείωσε ο καθηγητής του Princeton, «υπάρχουν αυξανόμενες ενδείξεις ότι οικονομίες που εισέρχονται σε μία σφοδρή ύφεση δραστηριότητας με χαμηλό πληθωρισμό είναι πολύ εύκολο να εγκλωβιστούν σε μία οικονομική και πολιτική παγίδα, στην οποία υπάρχει ένας αυτοτροφοδοτούμενος κύκλος μεταξύ οικονομικής αδυναμίας και χαμηλού πληθωρισμού […] ένας σχετικά υψηλός στόχος για τον πληθωρισμό σε φυσιολογικούς καιρούς μπορεί να θεωρηθεί μία κρίσιμη μορφή ασφάλισης, ένας τρόπος να αποκλειστεί η πιθανότητα πολύ κακών αποτελεσμάτων».
Κατά της υφιστάμενης «ορθοδοξίας» τάχθηκε και ο κ. Μίνχαου, στη στήλη του την περασμένη Δευτέρα. Η δική του πρόταση είναι η ΕΚΤ να μη στοχεύει ένα επίπεδο πληθωρισμού, που αν δεν επιτευχθεί μία χρονιά επιδιώκεται εκ νέου την επόμενη, αλλά ένα επίπεδο τιμών. Η διαφορά σε ένα τέτοιο καθεστώς είναι ότι η αστοχία προς τα κάτω τη μία χρονιά θα οδηγεί σε πολιτικές που θα επιτρέπουν την αύξηση του πληθωρισμού πέρα από το όριο την επόμενη, ως εξισορρόπηση.