Από την πρώτη σκηνή καταλαβαίνεις πως το ντοκιμαντέρ του Ντέιβιντ Φρανς «Πώς να επιβιώσετε σε μια πανδημία» θα φωτίσει άγνωστες στιγμές των τελευταίων δύο ετών. Με την κάμερα, μας βάζει στην προσωρινή έδρα του τμήματος εμβολίων του αμερικανικού Οργανισμού Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA). Δεν είναι όμως σε κάποιο γραφείο της ομοσπονδιακής υπηρεσίας αλλά στο υπόγειο του σπιτιού τού επικεφαλής για τα εμβόλια Πίτερ Μαρκς. Εκεί, ανάμεσα σε κούτες, έναν τεράστιο λούτρινο αρκούδο και κονσέρβες φαγητού που χρησιμοποιεί για να ακουμπήσει το λάπτοπ του, o Μαρκς συνομιλεί μέσω Zoom με την ομάδα του και συντάσσουν την ανακοίνωση πως τα εμβόλια έχουν πλέον την επίσημη έγκρισή τους. Αμέσως μετά τηλεφωνεί στον στρατηγό των ενόπλων δυνάμεων Γκούσταβ Πέρνα που είχε αναλάβει τη διανομή των εμβολίων στις ΗΠΑ και τον ενημερώνει. «Λυπάμαι που πέρασες όλη αυτή την πολιτική ταλαιπωρία», του λέει ο στρατηγός. «Απλά χαίρομαι που τελείωσε», απαντά o Μαρκς.
Ο σκηνοθέτης, χρησιμοποιώντας 16 διαφορετικά συνεργεία και με τη βοήθεια του Τζον Κοέν –κορυφαίου ιατρικού συντάκτη–, ακολουθούσε για περίπου δύο χρόνια τους βασικούς πρωταγωνιστές στη μάχη εναντίον του ιού. «Πώς ήταν δυνατόν να έχετε τέτοια πρόσβαση;» τον ρωτάμε μετά την παγκόσμια πρεμιέρα της ταινίας στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης την περασμένη εβδομάδα. «Νομίζω πως όλοι αισθανόμασταν την ιστορικότητα της στιγμής και την ανάγκη να καταγραφεί. Επικοινώνησα με όλους, εξήγησα τι ήθελα να κάνω και δέχτηκαν», εξηγεί. Σίγουρα βοήθησε πως οι περισσότεροι εξ αυτών γνώριζαν και τους δύο –σκηνοθέτη και δημοσιογράφο– καλά, από τα πολλά χρόνια που καλύπτουν θέματα υγείας και συγκεκριμένα τον ιό HIV. Οι πρωταγωνιστές ήταν οι ίδιοι σε αυτή την κρίση.
Ρήτρα εχεμύθειας
Ξεκινώντας τα γυρίσματα, η βασική δέσμευση προς όλους ήταν η απόλυτη εχεμύθεια μέχρι και την 21η Ιανουαρίου 2022. «Ηταν ένα εύλογο χρονικό διάστημα. Εάν δεν είχε βρεθεί ένα εμβόλιο δεν θα ήμασταν εδώ να μιλάμε», λέει ο Φρανς στην «Κ». Στην πορεία βέβαια υπήρξαν φορές που δεν επιτρεπόταν ούτε εκείνος να είναι ενήμερος για κάποια εξέλιξη – όπως όταν δημιουργήθηκε το εμβόλιο της Pfizer. «Ηταν ευαίσθητη πληροφορία που θα επηρέαζε τη μετοχή στο χρηματιστήριο. Αλλά είχαμε συνεννοηθεί με τον κ. Μπουρλά πως όταν έφτανε η στιγμή θα κινηματογραφούσαν οι ίδιοι», εξηγεί ο Φρανς. Ετσι, βλέπουμε τον πρόεδρο της Pfizer να περιμένει νευρικά να συνδεθεί με την ομάδα που έφτιαξε το εμβόλιο. Φοράει μια μάσκα που γράφει «η επιστήμη θα νικήσει» και αστειεύεται με τους συνεργάτες του: «Ας μη μιλάμε εμείς, έχω γίνει προληπτικός».
Ο ερευνητής ακούγεται να τον ευχαριστεί προσωπικά για το ταξίδι που ξεκίνησαν μαζί και ανακοινώνει με ενθουσιασμό πως «τα καταφέρανε». Ολοι αγκαλιάζονται και ο Μπουρλά ανοίγει μια σαμπάνια. «Σε εμάς… Στην πρόοδο», κάνουν πρόποση οι συνεργάτες του. «Στη ζωή», λέει εκείνος συγκινημένος. Είναι ένα πρωινό του Οκτώβρη του 2020. Το υλικό από το συγκεκριμένο γύρισμα ο σκηνοθέτης θα το πάρει στα χέρια του πολύ αργότερα, όταν ανακοινωθεί επισήμως το πρώτο εμβόλιο.
Ο Φρανς με τη βοήθεια του Κοέν παρακολουθούσε, εν τω μεταξύ, στενά και τα μέλη της ομάδα κρούσης του Λευκού Οίκου «Ταχύτητα Δίνη». «Πώς προέκυψε η ονομασία αυτή;» ρωτάει ο Κοέν τον Μαρκς (επικεφαλής του FDA και ιδρυτικό μέλος της ομάδας). «Ημουν πάντα φαν του Σταρ Τρεκ. Η ιδέα είναι να γίνουν τα πράγματα γρήγορα, σωστά και με ακρίβεια», εξηγεί.
Οι δημιουργοί του φιλμ «Πώς να επιβιώσετε σε μια πανδημία» κατάφεραν να πείσουν αξιωματούχους και επιστήμονες να επιτρέψουν την κινηματογράφησή τους ακόμα και κατ’ οίκον.
Ο Μαρκς φαίνεται να ξέρει ήδη από τις πρώτες εκείνες εβδομάδες της επιχείρησης πως καραδοκούσε μια απειλή: Οι αμερικανικές εκλογές. Ο Κοέν τον ρωτάει ευθέως: «Τι θα γίνει εάν μια εταιρεία ζητήσει έγκριση σε μια νύχτα και τη δώσει ο Τραμπ;». Θα υποβάλω την παραίτησή μου και έτσι θα δείξω στους Αμερικανούς ότι κάτι δεν πάει καλά. Αυτός είναι και ο λόγος που σας μιλάω τόσο ανοικτά», απαντά.
Ο Κοέν εξηγεί στην «Κ» ότι εκείνη την περίοδο όλοι φοβούνταν πως η επιστήμη θα έμπαινε σε δεύτερη μοίρα. «Η κυβέρνηση ασκούσε απίστευτη πίεση και σαφέστατα προσπαθούσε να τους ελέγξει. Ευτυχώς όμως υπήρχαν άνθρωποι που δεν άφησαν πολιτικές σκοπιμότητες να καταπατήσουν την επιστήμη». Ενας από αυτούς ήταν και ο επιδημιολόγος Αντονι Φάουτσι τον οποίο επίσης συνάντησε ο Κοέν στο σπίτι του. Η συζήτησή τους, όσο έτρωγε βραδινό, ήταν αποκαλυπτική. «Το πρόβλημα είναι ότι είμαι ο μόνος στην ομάδα κρούσης που δεν φοβάμαι να πω στον πρόεδρο αυτά που δεν θέλει να ακούσει. Οι υπόλοιποι… φρικάρουν. Μαγεύονται από το Οβάλ Γραφείο και τη δυτική πτέρυγα, τους πράκτορες και τα μεγάλα μαύρα αυτοκίνητα. Και διστάζουν να πουν αυτά που σκέφτονται».
Ενα άλλο κορυφαίο μέλος της ομάδας κρούσης, ο Σλάουι, εξιστορεί στον Κοέν πως κάποιες φορές ενώ εξηγούσε κάτι στον Τραμπ, εκείνος κοιτούσε στο υπερπέραν και έκανε με το χέρι του το σχήμα οβάλ. «Είναι οβάλ. Και εγώ είμαι ο πρόεδρος», τους έλεγε. «Κοιταζόμασταν και δεν ξέραμε πώς να αντιδράσουμε», θυμάται ο Σλάουι γελώντας.
«Δάκρυα χαράς»
Τους πρώτους μήνες και τα δύο αυτά στελέχη της ομάδας κρούσης θεωρούσαν αδύνατον το εμβόλιο να είναι έτοιμο στους χρόνους-ρεκόρ που τελικά είδαμε. Αλλά οι επιστήμονες έχοντας απεριόριστους πόρους από την κυβέρνηση είχαν ξεκινήσει έναν πρωτοφανή αγώνα δρόμου. «Την ημέρα που βγήκαν οι αλληλουχίες από την Κίνα ξέραμε ποιο είναι το εμβόλιο που θα φτιάξουμε», εξηγεί η Κορμπέτ, συν-δημιουργός του εμβολίου της Μoderna. Μόλις λίγους μήνες αργότερα, τη βλέπουμε όταν ενημερώνεται για πρώτη φορά ότι το εμβόλιό της δουλεύει. «Είναι δάκρυα χαράς», λέει στην κάμερα.
Η τεράστια και ταχύτατη επιτυχία δεν σήμαινε βέβαια πως ο FDA ήταν έτοιμος να δώσει εξίσου γρήγορα τις προβλεπόμενες άδειες. Σύμφωνα με το ντοκιμαντέρ, ο Τραμπ ήταν ανυπόμονος: «Βγάλτε επιτέλους τα κωλοεμβόλια», τους παραπονιόταν. «Ξυπνάω κάθε πρωί και εκπλήσσομαι με όσα συμβαίνουν», είχε εξομολογηθεί τότε ο Μαρκς στον Κοέν. Ο ίδιος –και η υπηρεσία του– δεν ενέδωσαν στις πιέσεις, με αποτέλεσμα να σταματήσει να πηγαίνει στις συσκέψεις στον Λευκό Οίκο. «Εάν και η γυναίκα μου μού είχε ήδη ρητά απαγορεύσει να ξαναπατήσω εκεί. Δεν την αδικώ. Είναι μια επικίνδυνη ζώνη», είχε πει στον Κοέν. Την ίδια περίοδο, ο Φάουτσι υποστήριξε τον Μαρκς και τον FDA και το πλήρωσε ακριβά. Ο Τραμπ του επιτέθηκε δημόσια και έγινε στόχος. Κυκλοφόρησαν μπλουζάκια και καπέλα με άγρια συνθήματα εναντίον του, ο ίδιος αλλά και η οικογένειά του δέχτηκαν απειλές.
Η αποτυχία της διανομής των εμβολίων στις φτωχές χώρες
Λίγους μήνες αργότερα, η κάμερα μπαίνει στην κλειστή επιτροπή του FDA, της σύσκεψης 22 ανεξάρτητων ιατρικών εμπειρογνωμόνων. «Το ερώτημα δεν είναι εάν γνωρίζουμε τα πάντα. Αλλά εάν γνωρίζουμε αρκετά (…) έχουμε ξεκάθαρες αποδείξεις για τα οφέλη και από την άλλη έχουμε μόνο έναν θεωρητικό κίνδυνο. Επομένως υποστηρίζω την έγκριση», λέει ένας από τους ειδικούς. Στην οθόνη των υπολογιστών τους βλέπουμε τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας: δεκαεπτά ψήφισαν «ναι» στην έγκριση, τέσσερις «όχι» και ένας απείχε.
Η ταινία φωτίζει μία ακόμη παρασκηνιακή δυσκολία. Η ομάδα κρούσης δεν έχει καμία απολύτως επικοινωνία με την ομάδα μετάβασης του Μπάιντεν και έτσι χάνεται πολύτιμος χρόνος. «Θεωρείτε πως η άρνηση του Τραμπ να παραδεχτεί την ήττα του έκανε τη μεταβίβαση πληροφοριών πιο δύσκολη;», ρωτάει ο Κοέν τον Σλάουι, που στο τέλος ήταν επικεφαλής της συγκεκριμένης ομάδας. «Σίγουρα. Ηταν το λιγότερο ατυχές», απαντάει εκείνος. Μετά την ορκωμοσία, η ονομασία της ομάδας αλλά και τα περισσότερα μέλη άλλαξαν με συνοπτικές διαδικασίες. «Με ενόχλησε λίγο, γιατί είναι σαν να κάναμε εμείς κάτι λάθος. Δεν μετανιώνω όμως και χαίρομαι για τη συμμετοχή μου. Αλλά σας παρακαλώ! Η επόμενη πανδημία να μην έρθει σε χρονιά εκλογών», λέει.
Σύμφωνα με τον Φρανς, η μεγαλύτερη, καταστροφική αποτυχία ήταν η διανομή των εμβολίων παγκοσμίως: μέχρι το τέλος του 2021 τα εύπορα κράτη είχαν πλεόνασμα εμβολίων, αλλά μόνο το 8% του πληθυσμού των φτωχών χωρών είχε λάβει τη δόση. «Αυτό επέτρεψε την περαιτέρω μετάδοση του ιού και βέβαια όλες τις μεταλλάξεις. Εμείς ευθυνόμαστε για αυτές. Γιατί ενώ ήξεραν πως είναι μια παγκόσμια πρόκληση και έτσι έπρεπε να αντιμετωπιστεί, δεν έκαναν αυτό που έπρεπε», λέει στην «Κ».
Η Αμερικανίδα υπεύθυνη του προγράμματος για τη δίκαιη διανομή των εμβολίων (covax) επιβεβαιώνει στην ταινία πως «οι πλούσιες χώρες έκλεψαν και παρήγγειλαν εμβόλια από τις εταιρείες εκτός σειράς». Το ίδιο λέει και ο επικεφαλής του ΠΟΥ, δρ Τέντρος Γκεμπρεγιέσους, που εξιστορεί τις μάταιες προσπάθειές του να πείσει τους ηγέτες να συμπεριφερθούν με γνώμονα το κοινό καλό. Το οποίο άλλωστε θα ήταν αλληλένδετο με το δικό τους καλό. «Αλλιώς δεν θα ξεφορτωθούμε ποτέ τον ιό», τονίζει. Ο ίδιος, σε μια συμβολική κίνηση, εμβολιάστηκε μόνο όταν τα πρώτα εμβόλια έφτασαν στη χώρα του την Αιθιοπία (τον Μάιο 2021).
Σύμφωνα με την έρευνα των Φρανς και Κοέν, εάν η παγκόσμια διανομή είχε γίνει δίκαια την πρώτη χρονιά θα είχαν σωθεί τουλάχιστον ένα εκατομμύριο ζωές. «Κυβερνήσεις και φαρμακευτικές είναι συνένοχες. Φταίει η απληστία τους», τονίζει ο Φρανς. Ο Κοέν συμφωνεί απόλυτα, αλλά στη συνέντευξή μας θέλησε να εστιάσει και σε κάτι αισιόδοξο: «Η μεγάλη επιτυχία της επιστήμης δείχνει πως όταν υπάρχουν οι πόροι και η αίσθηση του κατεπείγοντος μπορούν να λυθούν πολλά από αυτά που σήμερα θεωρούμε ακατόρθωτα».