Στα τέλη του Νοέμβρη, η τουρκική εφημερίδα Birgün δημοσίευσε ένα βίντεο στο οποίο θραύσματα από μπετόν φαίνονταν να αποκόπτονται και να πέφτουν από τον τρούλο της Αγίας Σοφίας, στην Κωνσταντινούπολη. Τα πλάνα καταγράφηκαν από κάμερα ασφαλείας τον Σεπτέμβριο του ’22, ωστόσο με τις εικόνες αυτές η τουρκική εφημερίδα επανέφερε το θέμα τόσο της ακεραιότητας του μοναδικού αυτού μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, όσο και της ασφάλειας των χιλιάδων ανθρώπων που το επισκέπτονται καθημερινά από όλα τα μέρη του κόσμου.
«Σε αυτό το σημείο, που βρίσκεται στη δεξιά πλευρά του μουσουλμανικού άμβωνα σταματούσαμε συχνά στο πλαίσιο της ξενάγησης, ώσπου κάποια μέρα είδα ότι είχε αποκλεισθεί για τους επισκέπτες, με μπάρες. Πίστευα ότι ενδεχομένως διαμορφώθηκε κάποιος χώρος όπου θα πήγαιναν μεμονωμένα κάποιοι μουσουλμάνοι για να προσκυνήσουν, αφού δεν τοποθετήθηκε κάποια προειδοποιητική πινακίδα. Δεν είχα καταλάβει τι είχε συμβεί μέχρι που είδα το βίντεο», περιγράφει στην «Κ» ο Τζόνι Κουρτέσογλου, ένας από τους πιο έμπειρους Ελληνόφωνους ξεναγούς στην Κωνσταντινούπολη.
Ο ίδιος επισκέπτεται τον χώρο της Αγίας Σοφίας τρεις έως τέσσερις φορές την εβδομάδα ξεναγώντας πολυμελή γκρουπ Ελλήνων, αφού ακόμη και μετά τη μετατροπή του μνημείου από μουσείο σε τζαμί –τον Ιούλιο του 2020– η Αγία Σοφία στην περιοχή του Σουλτάν Αχμέτ παραμένει για τους Ελληνες επισκέπτες το πρώτο και σημαντικότερο αξιοθέατο της πόλης. Για τον Τζόνι Κουρτέσογλου τα περισσότερα προβλήματα που έχουν παρουσιασθεί στον χώρο του μνημείου, μέσα στα χρόνια, όπως και οι παρεμβάσεις αποκατάστασης, είναι γνώριμα.
«Από την αρχή της πανδημίας και μετά δεν έχουμε ανέβει ξανά στον γυναικωνίτη. Είχε δημιουργηθεί καθίζηση στο δάπεδο και πολλά μάρμαρα ήταν σπασμένα. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι εκεί γίνονται κάποιες εργασίες και ότι ο χώρος σύντομα θα ανοίξει ως μουσείο για τους ξένους επισκέπτες», εξηγεί ο έμπειρος ξεναγός, σημειώνοντας πως για τους Τούρκους είναι πολύ σημαντική η αποφυγή ατυχημάτων μέσα στο μνημείο που αποτελεί πόλο έλξης επισκεπτών από δυτικές χώρες.
Τα έργα συντήρησης τα τελευταία τριάντα χρόνια
Το 1993, ύστερα από σύσταση εμπειρογνωμόνων της UNESCO, το υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας συγκρότησε μια επιστημονική επιτροπή για την Αγία Σοφία με σκοπό να συμβάλει στα έργα συντήρησης και αποκατάστασης, αλλά και να επιβλέπει τις εργασίες στο μνημείο. Η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Ζεϊνέπ Αχούνμπεϊ, 78 ετών σήμερα, κι ένα από τα διακεκριμένα μέλη της επιτροπής, μιλά στην «Κ» αναφορικά με την προσπάθεια που καταβάλλεται εδώ και τριάντα χρόνια για τη σταθερότητα του οικοδομήματος και τη διατήρηση των εσωτερικών επιφανειών του μνημείου.
«Η επιτροπή χρειάστηκε να συνεδριάσει αρκετές φορές για να κατανοήσει την κατάσταση του χώρου», λέει η κ. Αχούνμπεϊ και αναφέρεται σε ορισμένες από τις πιο σημαντικές παρεμβάσεις που έχουν γίνει όλα αυτά τα χρόνια στην Αγία Σοφία. «Υπήρχαν κάποιες ζημιές στη μολύβδινη επένδυση της οροφής και έτσι αποφασίστηκε να ανανεωθεί η κάλυψή της με φύλλα μολύβδου, 3 χιλιοστών. Οι εργασίες που διήρκεσαν αρκετά χρόνια, ξεκίνησαν από τον τρούλο και συνεχίστηκαν με τους ημικυκλικούς θόλους και τους χώρους που βρίσκονται χαμηλότερα».
Απόφαση της επιστημονικής επιτροπής, σύμφωνα με την καθηγήτρια, ήταν και η αφαίρεση όλων των τσιμεντοκονιών τόσο στο εσωτερικό όσο και στις εξωτερικές επιφάνειες του μνημείου, η αποκατάσταση του μαρμάρινου δαπέδου στο ισόγειο και στον εξώστη (γυναικωνίτη). Επιπλέον, κρίθηκε ότι πρέπει να γίνουν εργασίες συντήρησης των ψηφιδωτών του τρούλου, καθώς και της βόρειας κύριας αψίδας, όπου διατηρήθηκαν τα τμήματα του ψηφιδωτού και της ζωγραφικής διακόσμησης από την αποκατάσταση του Fossati.
«Η αφαίρεση του στρώματος τσιμέντου αποκάλυψε ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες: υπήρχαν σημάδια προηγούμενων ζημιών που είχαν προκληθεί από σεισμούς, ενώ ορισμένα από τα παράθυρα είχαν μπλοκαριστεί ή μικρύνει. Κάθε επισκευή πραγματοποιήθηκε με ειδικές τεχνικές», επισημαίνει η κ. Αχούνμπεϊ προσθέτοντας ότι «είναι σημαντικό να πραγματοποιηθεί σύντομα το αντίστοιχο έργο και στη νότια κύρια αψίδα και στον τοίχο του τυμπάνου».
Ανησυχία για τον τρούλο
Την ίδια ώρα, στην Τουρκία υπάρχουν εκείνοι που ανησυχούν για τη σημερινή κατάσταση στην οποία βρίσκεται η Αγία Σοφία. Ο Σερίφ Γιασάρ, πρόεδρος της Ενωσης Τουρκικής Ιστορίας της Τέχνης, τονίζει χαρακτηριστικά: «Ο μεγαλύτερος φόβος μου είναι ότι σε περίπτωση ενός μεγάλου σεισμού ο τρούλος κινδυνεύει να καταρρεύσει». Επιπλέον, επισημαίνει την ανάγκη να μειωθεί ο μεγάλος αριθμός των επισκεπτών που δέχεται το μνημείο.
Η Μίνε Εσμέρ, αναπληρώτρια καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Fatih SultanMehmet Vakif της Κωνσταντινούπολης, το 2020 πραγματοποίησε μαζί με τον καθηγητή Χασάν Ντίκερ την πρώτη επίγεια έρευνα σάρωσης με λέιζερ στις υπόγειες δομές της Αγίας Σοφίας με στόχο να μελετήσει το δίκτυο κάτω από το μνημείο που αποτελείται από κανάλια εξαερισμού, πηγάδια, περάσματα κ.ά. Σχολιάζοντας το βίντεο που έδωσε στη δημοσιότητα η εφημερίδα Birgün, η κ. Εσμέρ επισημαίνει πως «είναι φυσιολογικό για ένα μνημείο αυτής της ηλικίας και αυτού του μεγέθους να πέφτουν ορισμένα κομμάτια σοβά. Αυτά τα κομμάτια δεν αποτελούν μεγάλη απειλή, παρ′ όλα αυτά πρέπει να λαμβάνονται προφυλάξεις».
Είναι φυσιολογικό για ένα μνημείο αυτής της ηλικίας και αυτού του μεγέθους να πέφτουν ορισμένα κομμάτια σοβά. Αυτά τα κομμάτια δεν αποτελούν μεγάλη απειλή, παρ′ όλα αυτά πρέπει να λαμβάνονται προφυλάξεις.
Η ίδια εκφράζει την ανησυχία της για θέματα όπως η ετοιμότητα απέναντι στους σεισμικούς κινδύνους. Γνωρίζοντας ωστόσο με ποιον τρόπο τα μνημεία αντιδρούν σε τέτοιου είδους δραστηριότητες, διευκρινίζει: «Η Αγία Σοφία είναι οικοδόμημα της Υστερης Αρχαιότητας. Αυτό σημαίνει ότι είναι γερασμένη και ο θόλος της αποτελείται από τέσσερα ξεχωριστά κομμάτια που προέρχονται από διαφορετικούς αιώνες, παράγοντες οι οποίοι την καθιστούν αδύναμη σε έναν σεισμό. Από την άλλη πλευρά, η Αγία Σοφία έχει το πλεονέκτημα ότι βρίσκεται πάνω σε βράχο, γεγονός που ταυτόχρονα την κάνει ισχυρή απέναντι στον σεισμό. Συνεπώς, θα ήταν πρόκληση να διατυπώσουμε μια ασφαλή δήλωση για το τι μπορεί να συμβεί σε αυτή την περίπτωση», σχολιάζει.
Ανάγκη για ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης
Για την Τουρκάλα καθηγήτρια που έχει μελετήσει σε βάθος το εμβληματικό σύμβολο του βυζαντινού και παγκόσμιου πολιτισμού, ένα μνημείο όπως αυτό θα πρέπει να βρίσκεται υπό συνεχή επιτήρηση και έλεγχο. «Το κράτος οφείλει να θέσει άμεσα σε εφαρμογή ένα σχέδιο διαχείρισης της εξαιρετικά πολύτιμης και παγκοσμίως αναγνωρισμένης Αγίας Σοφίας, που θα αντιμετωπίζει τις διαφωνίες μεταξύ της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, του τουρισμού και των θρησκευτικών δραστηριοτήτων, καθορίζοντας συγκεκριμένες διαδικασίες» λέει φέρνοντας ως παράδειγμα τη Νοτρ Νταμ στο Παρίσι, που επίσης εξυπηρετεί θρησκευτικές λειτουργίες, επισημαίνοντας ότι το μνημείο είναι προσβάσιμο στο κοινό σε καθορισμένες ώρες.
Σχετικά με τον μεγάλο αριθμό επισκεπτών που εισέρχονται στην Αγία Σοφία, η Μίνε Εσμέρ εξηγεί ότι αυτός αποτελεί απειλή για το μνημείο «εξαιτίας των δονήσεων και των υδρατμών που δημιουργούνται από τις ανάσες του πλήθους».
«Το πρόβλημα της αυξημένης υγρασίας στον εσωτερικό χώρο του μνημείου εξετάζεται από την επιτροπή με σκοπό να επιλυθεί», απαντά από την πλευρά της η καθηγήτρια Ζεϊνέπ Αχούνμπεϊ.
Ο νέος κανονισμός για τους επισκέπτες
Για την επιβάρυνση του χώρου από την πυκνότητα των επισκεπτών, ο γενικός γραμματέας του οργανισμού Europa Nostra και μέλος της Επιτροπής του International Council on Monuments and Sites (ICOMOS) της Τουρκίας Γιγκίτ Οζάρ, λέει στην «Κ» πως περιμένει να δει πώς θα λειτουργήσει το σχέδιο διαχείρισης επισκεπτών που ανακοινώθηκε τον περασμένο Οκτώβριο από τον υπουργό Πολιτισμού και Τουρισμού της Τουρκίας, Μεχμέτ Νούρι Ερσόι, με τη συμβολή της UNESCO.
Περιμένουμε να δούμε αν αυτός ο κανονισμός, που όπως ανακοινώθηκε θα εφαρμοστεί από τον ερχόμενο Ιανουάριο θα είναι επαρκής. Ωστόσο, αναμφίβολα χρειαζόμαστε ευκαιρίες, ώστε όλες οι πολύτιμες αξίες του κτιρίου να γίνουν αντιληπτές από όλες τις κοινωνικές ομάδες.
«Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, οι επισκέψεις για θρησκευτικούς σκοπούς θα είναι δωρεάν για τους Τούρκους πολίτες. Αντίθετα, οι επισκέψεις για τουριστικούς και πολιτιστικούς σκοπούς από άλλους επισκέπτες θα οδηγούνται στον εξώστη, με αντίτιμο. Περιμένουμε να δούμε αν αυτός ο κανονισμός, που όπως ανακοινώθηκε θα εφαρμοστεί από τον ερχόμενο Ιανουάριο θα είναι επαρκής. Ωστόσο, αναμφίβολα χρειαζόμαστε ευκαιρίες, ώστε όλες οι πολύτιμες αξίες του κτιρίου να γίνουν αντιληπτές από όλες τις κοινωνικές ομάδες», τονίζει ο αρχαιολόγος Οζάρ, προσθέτοντας ότι «το μέλλον της Αγίας Σοφίας πρέπει να σχεδιασθεί ως τόπος διαπολιτισμικών συναντήσεων».
Εργασίες σε εξέλιξη
Τρεις μήνες πριν από την ανακοίνωση του νέου κανονισμού για την είσοδο στο μνημείο που αναμένεται να εφαρμοσθεί στα μέσα Ιανουαρίου, ο αρμόδιος υπουργός είχε προαναγγείλει τα έργα συντήρησης της Αγίας Σοφίας, στο πλαίσιο της αποκατάστασης σημαντικών ιστορικών μνημείων της Κωνσταντινούπολης. Ρωτάμε την καθηγήτρια που συμμετέχει στην επιτροπή, Ζεϊνέπ Αχούνμπεϊ, σε ποιο σημείο βρίσκεται σήμερα το πρότζεκτ.
«Αυτή την περίοδο υλοποιείται σειρά έργων στα κτίρια που περιβάλλουν την Αγία Σοφία όπως στο Βαπτιστήριο, τους τάφους που προστέθηκαν κατά την οθωμανική περίοδο, το δημοτικό σχολείο και τη δημόσια κουζίνα, ενώ στο εσωτερικό του μνημείου και συγκεκριμένα στον εξώστη, πραγματοποιούνται εργασίες καθαρισμού και συντήρησης. Για τα υπόλοιπα τμήματα του εσωτερικού χώρου, προς το παρόν δεν υπάρχει κάποιο πρόγραμμα», επισημαίνει και διευκρινίζει: «Είναι δύσκολο να δώσει κανείς ένα συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα μηνών ή ετών για τις επισκευές σε ένα τόσο σημαντικό οικοδόμημα. Αυτό που προέχει είναι να το φροντίζουμε διαρκώς. Επομένως, η συντήρηση και οι επισκευές οπωσδήποτε θα συνεχισθούν».