Special Report
Ακούστε το άρθρο
«Είναι μια εξαιρετικά θερμή μέρα στην Αθήνα, από αυτές που όλοι αναζητούν καταφύγιο από τον καυτό ήλιο. Οι δρόμοι στερούνται τη συνηθισμένη τους δραστηριότητα και η πόλη, γνωστή για την καλοκαιρινή ζωντάνια που φέρνουν οι τουρίστες, μοιάζει να έχει σταματήσει. Ο υδράργυρος έχει εκτοξευθεί στους 42°C, σηματοδοτώντας την κορύφωση του έντονου καύσωνα που σαρώνει την Ελλάδα».
Η έρευνα καλύπτει τρεις διαφορετικές πτυχές του θέματος:
- Τους καύσωνες στην Ελλάδα
- Πώς το λιώσιμο των πάγων πυροδοτεί τις δασικές πυρκαγιές
- Την κλιματική αλλαγή στις πόλεις
Το παραπάνω θα μπορούσε να είναι ένα συνηθισμένo απόσπασμα άρθρου εφημερίδας που αφορά τους καύσωνες, οι οποίοι έχουν γίνει ανησυχητικά συχνοί και ισχυροί με την πάροδο των ετών, παρότι κάποτε αποτελούσαν εξαίρεση. Οι πολίτες και οι Αρχές αναγκάζονται να θέσουν το ερώτημα: γιατί αυτά τα ακραία θερμικά φαινόμενα γίνονται όλο και πιο συχνά; Και η απάντηση, όπως υποστηρίζουν οι επιστήμονες παγκοσμίως, βρίσκεται σε ένα ευρύτερο, πιο ανησυχητικό παγκόσμιο ζήτημα – την κλιματική αλλαγή.
Παραδοσιακά, οι καλοκαιρινές θερμοκρασίες στην Ελλάδα κορυφώνονται γύρω στους 33°C, παρέχοντας τον ιδανικό καιρό τόσο για τους τουρίστες όσο και για τους κατοίκους. Ωστόσο, το κλιματικό αυτό χαρακτηριστικό έχει υποστεί μια αισθητή μεταβολή, καθώς τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας στη χώρα μας και κυρίως καύσωνες με μεγαλύτερη διάρκεια.
Ενας καύσωνας χαρακτηρίζεται από την παρουσία ασυνήθιστα υψηλών θερμοκρασιών, που επιμένουν για αρκετές ημέρες και νύχτες. Ωστόσο, ένας ενιαίος, παγκόσμιος, καθολικά αποδεκτός ορισμός δεν υπάρχει, καθώς η θερμοκρασία εξαρτάται από τις τοπικές κλιματικές συνθήκες. Σύμφωνα με την Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, οι προϋποθέσεις για τον χαρακτηρισμό ενός θερμού διαστήματος ως καύσωνα για την Ελλάδα είναι:
- η μέγιστη θερμοκρασία να ξεπερνάει τους 39°C,
- η ελάχιστη θερμοκρασία να ξεπερνάει τους 26°C και
- η διάρκεια των παραπάνω να είναι τουλάχιστον 3 ημέρες.
Συνήθως οι καύσωνες στη χώρα μας εκδηλώνονται από το τέλος του Ιουνίου έως και τον Αύγουστο.
Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται σταδιακή αύξηση της θερμοκρασίας στη χώρα μας και κυρίως καύσωνες με μεγαλύτερη διάρκεια.
Οι συνθήκες που συνδέονται με την εμφάνιση επεισοδίων καύσωνα περιλαμβάνουν συνήθως συστήματα υψηλών βαρομετρικών πιέσεων και καθοδικές κινήσεις αέρα από υψηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας, μαζί με τη μεταφορά θερμών αερίων μαζών από νοτιότερα γεωγραφικά πλάτη, όπως η Βόρεια Αφρική. Οι παράκτιες περιοχές μπορεί να ανακουφιστούν μέσω τοπικών ανέμων δροσισμού, όπως η θαλάσσια αύρα που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια των μεσημβρινών ωρών. Ομως, οι ηπειρωτικές περιοχές αντιμετωπίζουν συνήθως υψηλότερες θερμοκρασίες, όπως για παράδειγμα η περιοχή της κεντρικής Θεσσαλίας.
Τα χαρακτηριστικά των καυσώνων ανά δεκαετία για το διάστημα 1900-2019 για την περιοχή της Αθήνας, σύμφωνα με δεδομένα από τον σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στο Θησείο, αποτυπώνουν σημαντική αύξηση στον αριθμό τους τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, όταν και καταγράφεται μεγαλύτερος αριθμός καυσώνων με περισσότερες ημέρες σε διάρκεια.
Οι σημαντικότεροι καύσωνες και οι θερμοκρασίες σε πόλεις της Ελλάδας αναφέρονται στο διάστημα 1957-2021, με τους σφοδρότερους σε ένταση και διάρκεια να έχουν καταγραφεί το 1987, το 2007 και το 2021. Ειδικότερα, το καλοκαίρι του 2021, από τα τέλη Ιουλίου έως τις αρχές Αυγούστου εκδηλώθηκε ο σφοδρότερος καύσωνας των τελευταίων δεκαετιών. Σύμφωνα με τον σταθμό του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στο Θησείο, η μέγιστη θερμοκρασία ημέρας έφθασε τους 43,9°C και η μέγιστη θερμοκρασία νύχτας τους 36,5°C, ενώ η διάρκεια του καύσωνα ήταν 9 ημέρες.
Το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»
Η κύρια αιτία των σημερινών αλλαγών στο κλίμα είναι η ανθρώπινη δραστηριότητα, ιδίως η εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου, όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το μεθάνιο τα οποία απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα κυρίως μέσω της καύσης ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, τη θέρμανση και τις μεταφορές. Τα αέρια θερμοκηπίου εμποδίζουν τη διαφυγή της θερμικής ακτινοβολίας προς το Διάστημα, με αποτέλεσμα την αύξηση της θερμοκρασίας στην επιφάνεια αλλά και καθ’ ύψος στην ατμόσφαιρα. Ενισχύεται ουσιαστικά το «φαινόμενο του θερμοκηπίου», που οδηγεί σε αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης, ένα φαινόμενο ευρέως γνωστό ως υπερθέρμανση του πλανήτη.
Στην Ελλάδα, η μεταβολή της ετήσιας μέσης θερμοκρασίας από το 1855 έως το 2022, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα, εμφανίζει κατά την περίοδο 1971-2000, έτη που είναι πιο ψυχρά (μπλε αποχρώσεις) ή πιο θερμά (κόκκινες αποχρώσεις) σε σύγκριση με τη μέση θερμοκρασία. Ομως, από τη δεκαετία του 1990 και ήδη για τρεις δεκαετίες μετά, σχεδόν όλα τα έτη είναι συστηματικά θερμότερα.
Εάν η τρέχουσα πορεία της υπερθέρμανσης του πλανήτη διατηρηθεί, θα πρέπει να περιμένουμε ακόμη πιο έντονους και συχνούς καύσωνες, τόσο στη Μεσόγειο όσο και σε όλο τον πλανήτη. Ενδεικτικά, το πρόσφατο κύμα καύσωνα που καταγράφηκε σε Πορτογαλία και Ισπανία στα τέλη του Απριλίου 2023 ήταν τόσο ακραίο, που αποτελεί εξαιρετικά σπάνιο φαινόμενο ακόμη και για τα δεδομένα του σημερινού θερμότερου κλίματος. H πιθανότητα να συμβεί ένας τέτοιος καύσωνας σε αυτές τις περιοχές δεν ξεπερνούσε το 0,25%.
Δυσοίωνες προβλέψεις
Για την εκτίμηση της εξέλιξης του κλίματος έχει δημιουργηθεί από τη Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) των Ηνωμένων Εθνών μια σειρά κλιματικών σεναρίων (που ονομάζονται RCPs – Representative Concentration Pathways). Τα σενάρια αυτά σκιαγραφούν ένα μεγάλο εύρος πιθανών καταστάσεων που προκαλούν την υπερθέρμανση του πλανήτη και προσδιορίζουν πώς οι μελλοντικές συγκεντρώσεις αερίων του θερμοκηπίου επιδρούν στο ενεργειακό ισοζύγιο του συστήματος Γη – ατμόσφαιρα. Τα σενάρια αυτά ενσωματώνονται στα κλιματικά μοντέλα ώστε να υπολογιστούν οι μελλοντικές τιμές των βασικών κλιματικών παραμέτρων.
Οι εκτιμήσεις των κλιματικών μοντέλων για την περιοχή της Ελλάδας για τρία κλιματικά σενάρια (RCP2.6 – το αισιόδοξο σενάριο βάσει του οποίου οι εκπομπές θερμοκηπιακών αερίων παραμένουν σταθερές στις αρχές του 21ου αιώνα και στη συνέχεια μειώνονται και γίνονται αρνητικές έως τα τέλη του, RCP4.5 – το μετριοπαθές σενάριο βάσει του οποίου παρατηρείται σχετικά περιορισμένη αύξηση των εκπομπών θερμοκηπιακών αερίων έως τα μέσα του αιώνα, οι οποίες στη συνέχεια μειώνονται και RCP8.5 – το δυσμενές, βάσει του οποίου οι εκπομπές θερμοκηπιακών αερίων το 2100 θα είναι πολύ υψηλότερες από τις σημερινές) δεν είναι ενθαρρυντικές για τον αριθμό των καυσώνων. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, ο αριθμός των καυσώνων την περίοδο 2025-2026 θα αυξηθεί σε σύγκριση με την περίοδο 1971-2000 και για τα τρία σενάρια, αλλά κυρίως για το μετριοπαθές (RCP 4.5) και το δυσμενές (RCP 8.5) σενάριο, στα οποία καταγράφεται αύξηση τουλάχιστον 4 καυσώνων ανά έτος, ενώ σε περιοχές στη νότια Ελλάδα η αύξηση ενδέχεται να φθάσει και σε 8 καύσωνες ανά έτος.
Θα ξεπεράσει το θερμόμετρο τους 50 βαθμούς;
Η Ελλάδα θα γνωρίσει, σύμφωνα με τις κλιματικές εκτιμήσεις, αυξημένες τιμές θερμοκρασίας σε όλες τις περιοχές της, αν και με αυξανόμενη ένταση προς τα νότια της χώρας. Η μέγιστη τιμή θερμοκρασίας που αναμένεται να ξεπεραστεί τουλάχιστον μία φορά τα επόμενα 5, 10 και 25 έτη, είναι της τάξης των 39 με 42 βαθμών Κελσίου, ενώ για την περίπτωση της Αθήνας η πιθανότητα να ξεπεραστεί τιμή θερμοκρασίας πάνω από 50 βαθμούς Κελσίου είναι σχεδόν μηδενική μέχρι το τέλος του 21ου αιώνα. Το ίδιο ισχύει για το σύνολο των πόλεων στην Ελλάδα.
Το γεγονός ότι δεν θα έχουμε θερμοκρασίες της τάξης των 50 βαθμών Κελσίου δεν σημαίνει ότι η κατάσταση είναι απολύτως ελέγξιμη. Οι ήδη υψηλότερες τιμές θερμοκρασίας που καταγράφονται, αλλά και η αύξηση των καυσώνων συνιστούν σημαντική απειλή για την ποιότητα ζωής, την κατάσταση του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος και την οικονομία.
Διαταράσσουν τους φυσικούς ρυθμούς των οικοσυστημάτων
Οι καύσωνες διαταράσσουν τους φυσικούς ρυθμούς της ζωής και των οικοσυστημάτων, προκαλώντας συνέπειες που είναι ευρύτερες από την απλή αύξηση της θερμοκρασίας. Για τον άνθρωπο, οι ακραίες συνθήκες καύσωνα ενέχουν σοβαρούς κινδύνους για την υγεία. Μπορούν να οδηγήσουν σε καταστάσεις όπως θερμοπληξία, αφυδάτωση, καρδιολογικά και αναπνευστικά προβλήματα, με τους ηλικιωμένους, τα παιδιά και τα άτομα με προϋπάρχοντα προβλήματα υγείας να είναι περισσότερο ευάλωτα. Οπως έχει μελετηθεί, στην περίπτωση επεισοδίου καύσωνα με τιμές θερμοκρασίας της τάξης των 42 βαθμών Κελσίου, η ποσοστιαία μεταβολή της ημερήσιας θνησιμότητας αυξάνεται για τις ηλικίες άνω των 65 ετών κατά περίπου 10% και 18% για αναπνευστικά και καρδιολογικά νοσήματα αντίστοιχα.
Ολο και συχνότερα οι καύσωνες συμπίπτουν με ξηρασίες, διαμορφώνοντας ένα νέο κλιματικό κίνδυνο με την ονομασία «συνδυασμένα κλιματικά φαινόμενα». Στην περίπτωση αυτή οι επιπτώσεις των κλιματικών φαινομένων δεν είναι απλώς το άθροισμα των επιπτώσεων του κάθε φαινομένου χωριστά, αλλά αντίθετα το ένα φαινόμενο ενισχύει τις επιπτώσεις του άλλου.
Το 2022, η Δυτική Μεσόγειος αλλά και τμήματα της Κεντρικής Ευρώπης αντιμετώπισαν ένα τέτοιο συνδυασμένο φαινόμενο, με αποτέλεσμα παρατεταμένες υψηλές θερμοκρασίες και ξηρασία. Σε τέτοιες συνθήκες, είναι εξαιρετικά πιθανό να ακολουθήσουν δασικές πυρκαγιές, καθώς η δασική ύλη είναι ιδιαίτερα ξηρή και άρα εύφλεκτη.
Η περίπτωση της Βαρυμπόμπης
Στην Ελλάδα μερικές από τις πιο καταστροφικές πυρκαγιές συνέβησαν κατά τη διάρκεια θερμών και ξηρών περιόδων, με πρόσφατο παράδειγμα την καταστροφική φωτιά στη Βαρυμπόμπη το καλοκαίρι του 2021, όταν ένας ισχυρός και με μεγάλη διάρκεια καύσωνας κατά το τελευταίο δεκαήμερο του Ιουλίου οδήγησε σε ακραία ξήρανση της καύσιμης ύλης, που σε συνδυασμό με τη σημαντική επιδείνωση των πυρομετεωρολογικών συνθηκών (θερμοκρασία, υγρασία, άνεμος) έδρασαν καταλυτικά ώστε η πυρκαγιά να αποκτήσει διαστάσεις και ο έλεγχός της να καταστεί εξαιρετικά δύσκολος. Τέτοιες καταστροφικές πυρκαγιές οδηγούν στην απώλεια ανθρώπινων ζωών, περιουσιών και τεράστιων δασικών εκτάσεων, ενώ επίσης σημαντική είναι η διατάραξη των οικοσυστημάτων, καθώς οι καύσωνες επηρεάζουν την άγρια ζωή και τα είδη φυτών που δεν μπορούν να προσαρμοστούν σε αυτές τις ακραίες συνθήκες.
Από οικονομικής πλευράς, οι καύσωνες αποτελούν μια τρομερή πρόκληση. Μπορούν να επηρεάσουν σοβαρά τον πρωτογενή τομέα της Ελλάδας, ο οποίος αποτελεί κρίσιμο μέρος της οικονομίας της χώρας, καθώς οι υψηλές θερμοκρασίες και οι συνθήκες ξηρασίας εκτιμάται ότι θα μειώσουν τις αποδόσεις των καλλιεργειών, θα βλάψουν το ζωικό κεφάλαιο και θα διαταράξουν τις συνήθεις πρακτικές της γεωργίας. Επιπλέον, ο τουριστικός τομέας της Ελλάδας, ως ένας σημαντικός πυλώνας της οικονομίας, μπορεί να επηρεαστεί αρνητικά τόσο εξαιτίας των μη ελκυστικών κλιματικών συνθηκών για τους τουρίστες, όσο και εξαιτίας της αυξημένης ανάγκης για κλιματισμό που επιβαρύνει την ενεργειακή υποδομή της χώρας, οδηγώντας σε υψηλότερες απαιτήσεις ηλεκτρικής ενέργειας, με το ανάλογο κόστος.
Η κλιμακούμενη συχνότητα και ένταση των καυσώνων στην Ελλάδα χρησιμεύει ως έντονη υπενθύμιση της ταχείας αλλαγής του κλίματος. Αλλωστε η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή χαρακτηρίζει την ανατολική Μεσόγειο ως «κλιματικό hot spot», τόσο γιατί ο ρυθμός αύξησης της θερμοκρασίας είναι μεγαλύτερος σε σχέση με τον αντίστοιχο παγκόσμιο, όσο και γιατί στο διάστημα 2000-2020 έχει αυξηθεί σημαντικά ο αριθμός των καυσώνων στην περιοχή.
H νέα πραγματικότητα επιβάλλει άμεσα μέτρα
Αυτή η νέα πραγματικότητα επιβάλλει την κατάρτιση και άμεση εφαρμογή σχεδίων προσαρμογής ώστε να περιοριστούν οι επιπτώσεις των καυσώνων στην αγροτική ανάπτυξη και στον τουρισμό, να προστατευθεί το φυσικό κεφάλαιο, να ενσωματωθούν νέοι κανόνες στον πολεοδομικό σχεδιασμό, αλλά και να αναδιαρθρωθεί το σύστημα υγείας, καθώς και αυτό της πολιτικής προστασίας.
Η κλιματική κατάσταση που διαμορφώνεται δεν είναι αισιόδοξη, όμως υπάρχουν λύσεις και όσο πιο έγκαιρα εφαρμόζονται τόσο αποτελεσματικότερες είναι. Οσο καθυστερούν, τα αποτελέσματά τους εξασθενούν, αλλά και κοστίζουν σημαντικά περισσότερο. Ενδεικτικά παραδείγματα άμεσων και αποτελεσματικών μέτρων προσαρμογής μπορεί να είναι η αύξηση του αστικού πρασίνου (καθώς τα δέντρα και οι χώροι πρασίνου συμβάλλουν στην ψύξη των αστικών περιοχών), ο βιοκλιματικός σχεδιασμός των δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων, ώστε να παραμένουν δροσερά χωρίς κλιματισμό με τη χρήση «ψυχρών» υλικών ή ενισχυμένης θερμομόνωσης, η επάρκεια του συστήματος ενέργειας για την αδιάλειπτη παροχή ηλεκτρικής ενέργειας για ψύξη στην περίπτωση καυσώνων, η διαφοροποίηση των καλλιεργειών και του ζωικού κεφαλαίου και η εφαρμογή γεωργικών πρακτικών ανθεκτικών στις υψηλές θερμοκρασίες, η διαχείριση της φυτικής βλάστησης στις δασικές περιοχές για να περιοριστεί ο κίνδυνος δασικών πυρκαγιών και η ανάπτυξη συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης του πληθυσμού ώστε να αποφεύγονται επιπτώσεις στην υγεία, ιδιαίτερα για τις ευπαθείς ομάδες πληθυσμού.
Τα κείμενα του Special Report συνυπογράφουν οι:
Καθ. Κωνσταντίνος Καρτάλης, Ηλίας Αγαθαγγελίδης, Θάλεια Μαυράκου, Αναστάσιος Πολύδωρος και Κωνσταντίνος Φιλιππόπουλος, Τομέας Φυσικής Περιβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η έρευνα καλύπτει τρεις διαφορετικές πτυχές του θέματος:
- Τους καύσωνες στην Ελλάδα
- Πώς το λιώσιμο των πάγων πυροδοτεί τις δασικές πυρκαγιές
- Την κλιματική αλλαγή στις πόλεις