Special Report
Ακούστε το άρθρο
Σήμερα περίπου 4,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη κατοικούν σε πόλεις. Αυτός ο αριθμός αναμένεται να υπερβεί τα 6 δισεκατομμύρια μέχρι το 2045 (δηλαδή έως τότε θα προστίθεται περίπου μία νέα πόλη έξι εκατομμυρίων ανθρώπων κάθε μήνα), με αποτέλεσμα δύο στους τρεις ανθρώπους του πλανήτη να κατοικούν σε πόλεις. Σύμφωνα μάλιστα με εκτιμήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας (2022), οι πόλεις είναι υπεύθυνες για το 70% των παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, παρά το γεγονός ότι καταλαμβάνουν μόλις το 2% της συνολικής χερσαίας επιφάνειας του πλανήτη.
Η έρευνα καλύπτει τρεις διαφορετικές πτυχές του θέματος:
- Τους καύσωνες στην Ελλάδα
- Πώς το λιώσιμο των πάγων πυροδοτεί τις δασικές πυρκαγιές
- Την κλιματική αλλαγή στις πόλεις
Παράλληλα, όπως προέκυψε από πρόσφατη μελέτη του διεθνούς Δικτύου Πόλεων C40 , το ανθρακικό αποτύπωμα (δηλαδή η ποσότητα διοξειδίου του άνθρακα που εκπέμπεται) των παγκόσμιων μεγαλουπόλεων ενδεχομένως να είναι έως και 60% μεγαλύτερο από ό,τι είχε αρχικά υπολογισθεί, αν συνεκτιμηθεί το σύνολο των αγαθών και των υπηρεσιών τα οποία καταναλώνονται από τους κατοίκους τους, αλλά έχουν παραχθεί εκτός των πόλεων και έχουν μεταφερθεί σε αυτές.
Εμφανίζονται νωρίτερα
Οι πόλεις πλήττονται παγκοσμίως τις τελευταίες δεκαετίες από έναν ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό επεισοδίων καύσωνα που τείνουν να είναι συχνότεροι, να διαρκούν περισσότερο και να είναι πιο έντονοι. Σε μερικά από τα πρόσφατα επεισόδια καύσωνα σημειώθηκαν θερμοκρασίες που υπερέβησαν τα προηγούμενα ρεκόρ θερμοκρασιών για τις εκάστοτε πόλεις. Για παράδειγμα, ο καύσωνας του 2010 στη Ρωσία εκτιμάται ότι οδήγησε στον θερμότερο Ιούλιο από το 1880, ενώ αντίστοιχα ήταν τα χαρακτηριστικά και για τον καύσωνα του 2022 στη Γαλλία και την Ισπανία. Παράλληλα, τα επεισόδια καύσωνα έχουν την τάση να εμφανίζονται νωρίτερα κατά τη διάρκεια του έτους.
Ο καύσωνας του 2010 στη Ρωσία εκτιμάται ότι οδήγησε στον θερμότερο Ιούλιο από το 1880
Τον Απρίλιο του 2022 σε αρκετές πόλεις της Ινδίας και του Πακιστάν παρατηρήθηκαν θερμοκρασίες που υπερέβαιναν τους 50 βαθμούς Κελσίου, δηλαδή κατά πολύ υψηλότερες των φυσιολογικών θερμοκρασιών της εποχής. Υψηλές θερμοκρασίες για την εποχή καταγράφηκαν επίσης στη Δυτική Μεσόγειο κατά τον Μάιο του 2023.
Οι καύσωνες έχουν ισχυρό αρνητικό αντίκτυπο στην υγεία των κατοίκων των πόλεων, ιδιαίτερα αυτών που ανήκουν στις περισσότερο ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού.
Δεδομένα θνησιμότητας από καρδιαγγειακά και αναπνευστικά αίτια δείχνουν ότι παγκοσμίως η θνησιμότητα των ατόμων άνω των 65 αυξάνεται σημαντικά κατά τη διάρκεια ενός καύσωνα, καθώς και τις πρώτες εβδομάδες από τη λήξη του. Για τις ευρωπαϊκές πόλεις εκτιμάται ότι οι καύσωνες έχουν συντελέσει σε αρκετές χιλιάδες θανάτους από τις αρχές του αιώνα. Για παράδειγμα, ο καύσωνας του 2003 υπολογίζεται ότι προκάλεσε 70.000 θανάτους στη Δυτική Ευρώπη (κυρίως στη Γαλλία), ενώ αντίστοιχα ο αριθμός των θανάτων που αποδίδονται στον καύσωνα του 2022 στη Δυτική Μεσόγειο υπολογίζεται στους 20.000.
Αξίζει να αναφερθεί ότι σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο ΕΚΠΑ (Σανταμούρης, Μ.) μετρήθηκε η εσωτερική θερμοκρασία σε κατοικίες χαμηλού εισοδήματος χωρίς μόνωση, διπλά τζάμια και κλιματισμό. Οι μετρήσεις το καλοκαίρι έδειξαν διαστήματα 145 διαδοχικών ωρών με εσωτερικές θερμοκρασίες άνω των 34 βαθμών Κελσίου, ενώ στο τέλος κάθε καύσωνα η εσωτερική θερμοκρασία έφθανε περί τους 38 βαθμούς. Ουσιαστικά, ο πληθυσμός χαμηλού εισοδήματος στις πόλεις αποτελεί το πρώτο θύμα της κλιματικής αλλαγής.
Γιατί η θερμική επιβάρυνση είναι μεγαλύτερη;
Οι πόλεις εμφανίζουν κατά κανόνα υψηλότερες θερμοκρασίες αέρα σε σχέση με τις γειτονικές υπαίθριες περιοχές λόγω του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας που δημιουργείται ανεξάρτητα από την παγκόσμια κλιματική αλλαγή. Η αστική θερμική νησίδα οφείλεται στα χαρακτηριστικά της αστικής μορφολογίας, δηλαδή στη χαμηλότερη κάλυψη από βλάστηση, στην ισχυρότερη απορρόφηση της ηλιακής ακτινοβολίας ως απόρροια της αστικής μορφολογίας (ύψος κτιρίων, πυκνότητα δόμησης κ.ά.), και στη χρήση κατασκευαστικών υλικών με χαμηλή ανακλαστικότητα, καθώς και στις ανθρωπογενείς πηγές θερμότητας από την κίνηση των οχημάτων και τη χρήση μηχανημάτων κλιματισμού.
Η χρήση ψυχρών υλικών μπορεί να μειώσει την επιφανειακή θερμοκρασία εδάφους μέχρι και 15 βαθμούς Κελσίου και την αντίστοιχη του αέρα στο εύρος μεταξύ 1-3 βαθμών Κελσίου.
Στην Αθήνα αλλά και σε πολλές άλλες πόλεις στην Ελλάδα η αστική θερμική νησίδα κυμαίνεται μεταξύ 4 έως και 10 βαθμών Κελσίου, με μέσο όρο περίπου στους 6 βαθμούς Κελσίου. Σε αυτή την αύξηση της θερμοκρασίας που προκαλείται σε μια πόλη λόγω της αστικής θερμικής νησίδας προστίθεται και αυτή που οφείλεται στην παγκόσμια κλιματική αλλαγή (που σύμφωνα με το απαισιόδοξο σενάριο των Ηνωμένων Εθνών μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση μέχρι και 2,5-3 βαθμών Κελσίου το 2050). Ο συνδυασμός τους αποκτά ανησυχητικές διαστάσεις.
Η ευεργετική χρήση ψυχρών υλικών
Για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας μιας πόλης στους καύσωνες κατά κανόνα χρειάζονται περισσότερο πράσινο (στους δρόμους, στις ταράτσες των κτιρίων, με μικρά πάρκα και πάρκα τσέπης σε κάθε ελεύθερο χώρο της πόλης και στις αυλές των σχολείων), νέα κατασκευαστικά υλικά που απορροφούν λιγότερο την ηλιακή ακτινοβολία (ψυχρά υλικά) στις οροφές των κτιρίων, στους δρόμους και εν γένει σε επιφάνειες, αύξηση των σκιασμένων επιφανειών, ενεργειακά μονωμένα σπίτια αλλά και μείωση της κυκλοφορίας των αυτοκινήτων (που λειτουργούν ως πηγές θερμότητας) στις επιβαρυμένες θερμικά περιοχές μιας πόλης, κυρίως δε στο κέντρο της.
Σημειώνεται ότι σύμφωνα με έρευνα του ΕΚΠΑ, για κάθε βαθμό μείωσης της θερμοκρασίας του αέρα μειώνεται η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας για ψύξη κατά 4,1%
Τέτοιες παρεμβάσεις μπορούν να έχουν θεαματικά αποτελέσματα. Η χρήση ψυχρών υλικών μπορεί να μειώσει την επιφανειακή θερμοκρασία εδάφους μέχρι και 15 βαθμούς Κελσίου και την αντίστοιχη του αέρα στο εύρος μεταξύ 1-3 βαθμών Κελσίου. Σημειώνεται ότι σύμφωνα με έρευνα του ΕΚΠΑ, για κάθε βαθμό μείωσης της θερμοκρασίας του αέρα μειώνεται η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας για ψύξη κατά 4,1%, περιορίζεται η φωτοχημική ρύπανση κατά περίπου 8% και μειώνεται η θνησιμότητα για καρδιολογικά και αναπνευστικά νοσήματα (για ηλικίες άνω των 65 ετών) μέχρι και 10% (για θερμοκρασίες άνω των 40 βαθμών Κελσίου).
Μια νεότερη εξέλιξη των ψυχρών υλικών είναι τα λεγόμενα θερμοχρωμικά υλικά, που ουσιαστικά αλλάζουν το χρώμα τους ανάλογα με τη θερμοκρασία (σε περισσότερο ανοικτά χρώματα το καλοκαίρι για να απορροφάται λιγότερο η ηλιακή ακτινοβολία και σε σκουρόχρωμα τον χειμώνα για να απορροφάται περισσότερο).
Το παράδειγμα της Βαρκελώνης
Η αύξηση των χώρων πρασίνου σε μια πόλη είναι το συνηθέστερο μέτρο για την επίτευξη χαμηλότερων θερμοκρασιών αέρα μέσω του φαινομένου της εξατμισοδιαπνοής, βελτιώνοντας παράλληλα τη γενικότερη ποιότητα ζωής στην πόλη. Και αν η εξεύρεση ελεύθερων χώρων για τη διαμόρφωση χώρων πρασίνου είναι ένα συχνό πρόβλημα, οι έξυπνες λύσεις δεν λείπουν.
Για παράδειγμα, στη Βαρκελώνη και στο Παρίσι οι σχολικές αυλές μετατρέπονται σε χώρους δροσισμού με νέα υλικά και περισσότερο πράσινο (καλούνται «κλιματικά καταφύγια» στη Βαρκελώνη και «οάσεις» στο Παρίσι), ώστε να είναι καλύτερες οι θερμικές συνθήκες για την εκπαιδευτική κοινότητα και τους κατοίκους της γειτονιάς, αλλά και για να λειτουργούν ως χώροι δροσισμού στην περίπτωση των καυσώνων. Και οι δύο πόλεις έχουν στόχο να υπάρχει ένας τέτοιος χώρος δροσισμού σε απόσταση μέχρι 500 μέτρα από όποιο σημείο της πόλης βρεθεί ένας πολίτης.
Στην περίπτωση της Αθήνας μια προσομοίωση του ΕΚΠΑ έδειξε ότι η αναβάθμιση ενός σχολείου (κτίριο και αυλή) με τη διαμόρφωση πράσινης οροφής, τη χρήση ψυχρών υλικών, την αύξηση πρασίνου και σκίασης κ.ά. οδηγεί στη μείωση της θερμοκρασίας αέρα κατά 2-3 βαθμούς Κελσίου στις 12 το μεσημέρι στο σχολείο, ενώ η δροσιστική επίδραση (κατά περίπου 1 βαθμό Κελσίου) φθάνει σε μια ακτίνα 100 μέτρων από το σχολείο, δηλαδή καλύπτει μια έκταση περίπου 30 στρεμμάτων στη γύρω γειτονιά.
Πράσινο, ο μεγάλος σύμμαχος
Ο προσδιορισμός της θερμοκρασιακής διαφοράς πάρκου – γειτονικών περιοχών έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών επιστημονικών μελετών. Έχει παρατηρηθεί ότι οι χώροι αστικού πρασίνου παρουσιάζουν χαμηλότερες θερμοκρασίες αέρα έως και 4 βαθμούς Κελσίου συγκριτικά με τις γειτονικές αστικές περιοχές, ενώ για τη μείωση των θερμικών πιέσεων σε μια πόλη είναι προτιμότερη η διαμόρφωση και διασπορά μικρών και μεσαίων πάρκων (μια προσέγγιση που μεταφορικά καλείται αστικός βελονισμός) αντί μεγάλων πάρκων.
Ειδικότερα και για την περίπτωση της Αθήνας η δροσιστική επίδραση ενός πάρκου αυξάνεται συστηματικά για πράσινους χώρους με έκταση περίπου 10 έως 160 στρέμματα, και στη συνέχεια, δηλαδή για πάρκα μεγαλύτερης έκτασης, παραμένει σχεδόν σταθερή.
Στο ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας, περιοχές (λ.χ. τα βορειοανατολικά και ανατολικά προάστια) με υψηλό ποσοστό βλάστησης έχουν χαμηλότερες θερμοκρασίες. Αντίθετα, περιοχές (στο κέντρο και προς τα δυτικά) με χαμηλό ποσοστό βλάστησης εμφανίζουν σημαντικά υψηλότερες θερμοκρασίες.
Παράλληλα διαπιστώνεται ότι σε περιοχές με χαμηλό ποσοστό πρασίνου τόσο η θερμοκρασία αέρα όσο και η επιφανειακή θερμοκρασία εδάφους διατηρούν υψηλότερες τιμές καθ’ όλο το 24ωρο, καθώς επικρατεί η επίδραση των κατασκευαστικών υλικών που απορροφούν ισχυρότερα την ηλιακή ακτινοβολία κατά τη διάρκεια της ημέρας και, παράλληλα, αργούν να την αποβάλουν κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Η χρήση δέντρων εκτός από την ψύξη λόγω εξατμισοδιαπνοής προσφέρει επίσης ηλιοπροστασία στα κτίρια και στις επιφάνειες της πόλης. Το είδος των δέντρων έχει επίσης σημασία καθώς ορισμένα είδη δένδρων είναι περισσότερο ανθεκτικά σε συνθήκες καύσωνα (χαρουπιά, μουριά), ενώ άλλα είναι περισσότερο ευάλωτα και διακόπτουν τη διαδικασία εξατμισοδιαπνοής (ώστε να μην απολέσουν το νερό που περιέχουν στα φυλλώματά τους και «καούν»), με αποτέλεσμα να περιορίζεται σημαντικά η δροσιστική τους επίδραση. Ανεξάρτητα από το είδος των δένδρων, σε περιόδους καύσωνα είναι απολύτως αναγκαία η ενίσχυση της άρδευσης των πράσινων χώρων και των δένδρων μιας πόλης.
Πράσινο στις οροφές
Σημαντικά ευεργετική επίδραση στο ενεργειακό φορτίο ενός κτιρίου και στο γενικότερο κλίμα της περιβάλλουσας περιοχής έχει επίσης η δημιουργία «πράσινων» δωμάτων στις οροφές των κτιρίων, καθώς και η τοποθέτηση «πράσινων» στοιχείων στις προσόψεις τους. Και στις δύο περιπτώσεις μειώνεται σημαντικά η μεταφορά θερμότητας στο εσωτερικό των κτιρίων.
Η χρησιμοποίηση πλακών με πορώδη υλικά (ώστε να συγκρατείται το νερό στην επιφάνεια και να διευκολύνεται ο δροσιστικός μηχανισμός της εξάτμισης) και οι αλλαγές στη γεωμετρία του αστικού τοπίου είναι αναγκαίες για την περαιτέρω μείωση της έντασης ενός θερμού επεισοδίου στην πόλη.
Από τις παραπάνω λύσεις είναι προφανές ότι οι αλλαγές που σχετίζονται με μεταβολές στην τρέχουσα χωροθέτηση των κτιρίων και στις διαστάσεις τους είναι δυσκολότερο να επιτευχθούν. Είναι δυνατόν όμως να εφαρμοσθούν προληπτικά υπό την έννοια της αποφυγής δόμησης που θα παρεμπόδιζε τις ροές αέρα μέσα σε μια αστική περιοχή.
Κάθε περιοχή χρειάζεται το δικό της σχέδιο
Η κλιματική αλλαγή δεν επιβαρύνει το σύνολο μιας πόλης στον ίδιο βαθμό. Αντίθετα, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις τα μορφολογικά χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται σημαντικά από περιοχή σε περιοχή (ακόμη και από γειτονιά σε γειτονιά), με αποτέλεσμα να διαμορφώνονται διακριτές ζώνες στο εσωτερικό των πόλεων. Επομένως, τα σχέδια ανθεκτικότητας μιας πόλης στη θερμική επιβάρυνση -και εν γένει στην κλιματική αλλαγή- θα πρέπει να διαφοροποιούνται ανάλογα με την εξεταζόμενη αστική περιοχή, δηλαδή θα πρέπει να αποφεύγεται η εφαρμογή του ιδίου σχεδίου αδιάκριτα σε όλες τις περιοχές, όπως περίπου γίνεται σήμερα.
Σήμερα οι πόλεις ταξινομούνται σε τοπικές κλιματικές ζώνες (ΤΚΖ) με κριτήριο την αστική μορφολογία και τα θερμικά χαρακτηριστικά τους.
Στην Αθήνα, η κατηγορία της πυκνής δόμησης με κτίρια μεγάλου ύψους (ζώνη 2) αποτελεί τον πιο συχνά εμφανιζόμενο μορφολογικό τύπο, καλύπτοντας σχεδόν εξ ολοκλήρου τον Δήμο Αθηναίων, το κέντρο του Πειραιά, ενώ συναντάται και για ορισμένες περιοχές των προαστίων, των οποίων η δομημένη επιφάνεια έχει προσφάτως αυξηθεί σημαντικά (π.χ. Μαρούσι).
Το εν γένει χαμηλότερο ύψος κτιρίων των δυτικών δήμων του Λεκανοπεδίου καθώς και της πλειονότητας των δήμων στην ευρύτερη περιοχή του Πειραιά οδηγεί στην ταξινόμησή τους στη ζώνη 3.
Αντίθετα, στις αραιοδομημένες οικιστικές ζώνες, δηλαδή στα βορειοανατολικά και τα νοτιοδυτικά προάστια, επικρατούν οι ζώνες της ανοικτής δόμησης με υψηλά κτίρια (ζώνη 5) και της ανοικτής δόμησης με χαμηλά κτίρια (ζώνη 6), στις οποίες συναντάται υψηλό ποσοστό πρασίνου.
Η περιοχή του Ελαιώνα αντιστοιχεί σε κτίρια τα οποία χαρακτηρίζονται από σχετικά μικρό ύψος και συγχρόνως καλύπτουν εκτεταμένη επιφάνεια (π.χ. χώροι βιοτεχνιών, αποθηκευτικοί χώροι κ.λπ.) (ζώνη 8), με ελάχιστο ποσοστό βλάστησης.
Τα παραπάνω χαρακτηριστικά της αστικής μορφολογίας του πολεοδομικού περιβάλλοντος της Αθήνας αντιστοιχούν σε διαφορετικές θερμοκρασίες αέρα, γεγονός που συμβάλλει στη διαμόρφωση περισσότερο αποτελεσματικών σχεδίων ανθεκτικότητας στις επιβαρυμένες θερμικές συνθήκες, ιδίως στην περίπτωση καυσώνων.
Από τη θεωρία στην πράξη
Τα σχέδια για την κλιματική ανθεκτικότητα των πόλεων στην κλιματική αλλαγή και ειδικότερα στους καύσωνες προϋποθέτουν μια άλλη αντίληψη για την πόλη, να θεωρείται δηλαδή ένας «ζωντανός οργανισμός» αντί απλώς και μόνο ένα σύμπλεγμα κτιρίων. Πόλεις στην Ελλάδα που απλώς θεώρησαν ότι ένα τέτοιο σχέδιο εξαντλείται σε βιοκλιματικές παρεμβάσεις σε πλατείες ή στη δημιουργία ποδηλατόδρομων, σίγουρα κέρδισαν κάποιο έδαφος, όμως έχασαν το στοίχημα.
Λίγες πόλεις στην Ελλάδα έχουν ολοκληρωμένα σχέδια κλιματικής ανθεκτικότητας (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς, Τρίκαλα κ.ά.) και ακόμη λιγότερες είναι στη φάση της υλοποίησής τους.
Δίκτυο πάρκων τσέπης
Στην Αθήνα, ενδιαφέρον έχει η διαμόρφωση του δικτύου των πάρκων τσέπης, στη Θεσσαλονίκη οι βιοκλιματικές αναπλάσεις στο παράκτιο μέτωπο, στον Πειραιά οι παρεμβάσεις σε περιοχές που έχουν συστηματικά υψηλότερες θερμοκρασίες, στα Τρίκαλα η ενίσχυση του πρασίνου. Ειδικότερα η επέκταση του μετρό στην Αθήνα και στον Πειραιά και η λειτουργία μετρό στη Θεσσαλονίκη απομακρύνουν αυτοκίνητα (δηλαδή πηγές θερμότητας) από τις πόλεις.
Παράλληλα είναι αρκετές οι πόλεις που μελετούν τις αναγκαίες λύσεις (Ιωάννινα, Καλαμάτα, Κατερίνη, Λάρισα, Ρέθυμνο κ.ά.), αν και είναι λίγες αυτές που εμπιστεύονται σύγχρονα επιστημονικά εργαλεία (πολυκριτηριακά συστήματα) για να εντοπίσουν, αξιολογήσουν και εντέλει συνθέσουν τις καλύτερες δυνατές παρεμβάσεις . Ως προς το τελευταίο σημείο, χαρακτηριστικά αναφέρεται το Ρέθυμνο που αξιολογεί με τη χρήση ενός τέτοιου συστήματος τις αλλαγές που πρέπει να προωθηθούν στην πόλη στο πλαίσιο ενός νέου, και κλιματικά φιλικού, πολεοδομικού σχεδιασμού.
Τέλος, το γεγονός ότι 231 πόλεις στην Ελλάδα έχουν υπογράψει το Σύμφωνο των Δημάρχων για την Κλιματική Αλλαγή δημιουργεί αισιοδοξία για περισσότερη δράση προς αυτή την κατεύθυνση, αν και συγκρατημένη, καθώς στις περισσότερες από αυτές τις πόλεις δεν έχουν καταρτιστεί τα απαιτούμενα σχέδια κλιματικής ανθεκτικότητας, ενώ και εκεί που τα σχέδια είναι έτοιμα απουσιάζουν τα δεσμευτικά χρονοδιαγράμματα.
Τα κείμενα του Special Report συνυπογράφουν οι:
Καθ. Κωνσταντίνος Καρτάλης, Ηλίας Αγαθαγγελίδης, Θάλεια Μαυράκου, Αναστάσιος Πολύδωρος και Κωνσταντίνος Φιλιππόπουλος, Τομέας Φυσικής Περιβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η έρευνα καλύπτει τρεις διαφορετικές πτυχές του θέματος:
- Τους καύσωνες στην Ελλάδα
- Πώς το λιώσιμο των πάγων πυροδοτεί τις δασικές πυρκαγιές
- Την κλιματική αλλαγή στις πόλεις