Special Report
Ακούστε το άρθρο
Είναι δυνατόν το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική να επηρεάζει την πρόκληση δασικών πυρκαγιών και να ενισχύει την ένταση και τον ρυθμό εξάπλωσής τους; Και αν ναι, κάτι τέτοιο θα ίσχυε μόνο για περιοχές (λ.χ. Βόρεια Αμερική) που βρίσκονται σε εγγύτητα με την Αρκτική, ή θα μπορούσε να αφορά και περιοχές που βρίσκονται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά της, όπως η Ευρώπη – και η Ελλάδα;
Η έρευνα καλύπτει τρεις διαφορετικές πτυχές του θέματος:
- Τους καύσωνες στην Ελλάδα
- Πώς το λιώσιμο των πάγων πυροδοτεί τις δασικές πυρκαγιές
- Την κλιματική αλλαγή στις πόλεις
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα έχει την εξής αφετηρία: τα καιρικά φαινόμενα έχουν τοπική ή/και περιoχική εμβέλεια και εξελίσσονται χωρίς υποχρεωτικά το ένα καιρικό φαινόμενο να συνδέεται με το άλλο, ενώ τα κλιματικά φαινόμενα χαρακτηρίζονται από μεγάλες κλίμακες –συχνά πλανητικές– και συχνά συνδέονται και αλληλοτροφοδοτούνται.
Ο πολικός αεροχείμαρρος
H κλιματική ισορροπία στην Αρκτική καθορίζεται από τον πολικό στρόβιλο, δηλαδή την περιστροφική κίνηση που συγκρατεί τις πολικές αέριες μάζες στην περιοχή. Nότια της Αρκτικής διαμορφώνεται ένα ισχυρό ρεύμα αέρα (με την ονομασία πολικός αεροχείμαρρος – polar jet stream) το οποίο κινούμενο από δυτικά προς τα ανατολικά σε ύψος περίπου 10 χλμ. από την επιφάνεια, σταδιακά καλύπτει όλο τον πλανήτη.
Όταν ο πολικός στρόβιλος είναι ισχυρός, οι πολικές αέριες μάζες συγκρατούνται και ο αεροχείμαρρος κινείται σχεδόν ευθύγραμμα.
Αντίθετα, όταν ο πολικός στρόβιλος εξασθενεί, πολικές αέριες μάζες κινούνται νοτιότερα και προκαλούν μαιάνδρους, δηλαδή αλλεπάλληλες κυρτώσεις και εξάρσεις στη ροή του αεροχειμάρρου. Οι πρώτες προκαλούνται από τις πολικές αέριες μάζες που κινούνται νοτιότερα, ενώ οι δεύτερες επιτρέπουν θερμότερες αέριες μάζες να κινούνται βορειότερα.
Όταν αυτή η διαταραχή συμβεί τους θερινούς μήνες, ενισχύει την ξηρασία, καθιστά τη δασική βλάστηση περισσότερο εύφλεκτη και αυξάνει τον κίνδυνο δασικών πυρκαγιών.
Οι δασικές πυρκαγιές, όταν τελικά προκληθούν, είναι περισσότερο καταστροφικές καθώς εξαπλώνονται ταχύτερα, είναι δυσκολότερα κατασβέσιμες λόγω της ιδιαίτερα εύφλεκτης δασικής ύλης, ενώ επιδεινώνουν την ποιότητα αέρα.
Χαρακτηριστικές είναι άλλωστε οι εικόνες στις αρχές του Ιουνίου 2023 από τις δασικές πυρκαγιές στον ανατολικό Καναδά αλλά και από τη Νέα Υόρκη καλυμμένη από ένα πέπλο καπνού που μεταφέρθηκε λόγω των ανέμων και προκάλεσε συγκεντρώσεις λεπτόκοκκων αιωρούμενων σωματιδίων (PM2.5) της τάξης των 200 μικρογραμμαρίων ανά κυβικό μέτρο, την ώρα που το προτεινόμενο όριο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας είναι μόλις 15 μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο (μέσος όρος 24ώρου).
Θερμαίνεται με διπλάσιο ρυθμό
Γιατί εξασθενεί ο πολικός στρόβιλος; Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η Αρκτική δέχεται εντονότερα τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, με αποτέλεσμα να θερμαίνεται με διπλάσιο ρυθμό σε σχέση με τον υπόλοιπο πλανήτη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να μειώνεται σταδιακά η κάλυψη με πάγο, με ρυθμό μάλιστα που φτάνει το 13% ανά δεκαετία (για το διάστημα 1979-2022).
Με τη σειρά της, η μείωση της παγοκάλυψης οδηγεί σε αυξημένη απορρόφηση της ηλιακής ακτινοβολίας καθώς ο πάγος που ανακλά ισχυρά την ηλιακή ακτινοβολία, αντικαθίσταται με θαλάσσιο νερό που έχει σημαντικά μικρότερη ικανότητα ανάκλασης. Το αποτέλεσμα είναι να θερμαίνεται η επιφάνεια του ωκεανού και ο υπερκείμενος αέρας. Αυτό με τη σειρά του έχει ως αποτέλεσμα να μειώνεται η διαφορά της θερμοκρασίας του αέρα μεταξύ της Αρκτικής και των νοτιότερων γεωγραφικών πλατών, επηρεάζοντας (εξασθενώντας) τον πολικό στρόβιλο και προκαλώντας αλλαγή στην πορεία του αεροχειμάρρου.
Τι συμβαίνει στην Ευρώπη
Η ίδια η εξασθένηση του πολικού στροβίλου δεν έχει άμεση επίδραση στην εμφάνιση δασικών πυρκαγιών στην Ευρώπη. Οι δασικές πυρκαγιές, άλλωστε, προκαλούνται κυρίως από τοπικές κλιματικές συνθήκες, όπως οι υψηλές θερμοκρασίες, η χαμηλή υγρασία, η ξηρή βλάστηση και οι καύσωνες μαζί με άλλους παράγοντες όπως οι ανθρώπινες δραστηριότητες και οι κεραυνοί. Μήπως όμως έχει έμμεση επίδραση;
Kατά την τελευταία δεκαετία, κυρίως, παρατηρείται με αυξημένη συχνότητα στην Ευρώπη (και στη Μεσόγειο) το φαινόμενο του εμποδισμού Ωμέγα (η ονομασία έχει προκύψει από τη διάταξη των πεδίων υψηλών και χαμηλών πιέσεων με τρόπο που διαμορφώνει το ελληνικό γράμμα Ωμέγα).
Το φαινόμενο αυτό συνδέεται και με την αλλαγή της πορείας του αεροχειμάρρου και μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε εποχή του έτους, αν και συνήθως συμβαίνει το καλοκαίρι. Όταν προκύπτει ένας εμποδισμός Ωμέγα, οι ψυχρότερες αέριες μάζες που κινούνται από τον Ατλαντικό προς τη Μεσόγειο, αποκλίνουν προς τον Βορρά, ενώ στο σημείο κάτω από την περιοχή σχήματος «Ω» μεταφέρονται θερμές μάζες από τη Βόρεια Αφρική.
Κατά αυτόν τον τρόπο προκύπτουν αυξημένες θερμοκρασίες που οδηγούν, αν διατηρηθεί επί αρκετές ημέρες ο εμποδισμός Ωμέγα, σε ισχυρούς και επίμονους καύσωνες που με τη σειρά τους επιδεινώνουν τις συνθήκες ξηρασίας και ενισχύουν την πρόκληση και την εξάπλωση των δασικών πυρκαγιών.
Διαμορφώνεται δηλαδή ένας «αυτοτροφοδοτούμενος» κύκλος που οδηγεί σε καταστροφικές πυρκαγιές, όπως αυτή στη Βόρεια Αττική το καλοκαίρι του 2021 (είχε προηγηθεί ένας καύσωνας δεκαημέρου που αποξήρανε τη καύσιμη ύλη), αλλά και αυτές που έζησε η Σιβηρία στο διάστημα 2020-2022 και η δυτική Μεσόγειος το καλοκαίρι του 2022 λόγω της ταυτόχρονης εκδήλωσης δύο φαινομένων, της ξηρασίας και του καύσωνα.
Όμως δεν είναι μόνο η νότια Ευρώπη που δέχεται τις επιπτώσεις ενός εμποδισμού Ωμέγα. Άλλωστε η θέση ενός εμποδισμού δεν είναι σταθερή, ανάλογα δε με την αλλαγή της επηρεάζονται διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης.
Για παράδειγμα, οι υψηλές θερμοκρασίες που παρατηρήθηκαν στη βορειοδυτική Ευρώπη τις πρώτες 20 ημέρες του Ιουνίου 2023, οφείλονταν σε έναν εμποδισμό Ωμέγα με αποτέλεσμα ακόμα και η Σουηδία να ανησυχεί για πυρκαγιές στα δάση της.
Υπάρχουν θεωρίες που εξηγούν τη σύνδεση;
Πρόσφατες έρευνες υποστηρίζουν ότι όσο η Αρκτική θερμαίνεται, οι αλλαγές που προκύπτουν στην ένταση και στη θέση του αεροχειμάρρου στο Βόρειο Ημισφαίριο οδηγούν σε αυξημένη συχνότητα εμποδισμών Ωμέγα. Σε άλλες έρευνες υποστηρίζεται ότι οι εμποδισμοί Ωμέγα συνδέονται με διαταραχή στην Ταλάντωση του Βορείου Ατλαντικού (North Atlantic Oscillation, NAO), δηλαδή ένα κλιματικό φαινόμενο που επηρεάζει το κλίμα της Ευρώπης αλλά και των γειτονικών ηπείρων. Τέλος, εξετάζεται η σύνδεση των εμποδισμών Ωμέγα με τον εμπλουτισμό των ωκεάνιων υδάτων στον Βόρειο Ατλαντικό με ψυχρές υδατικές μάζες που προέρχονται από το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική.
Παράλληλα, από την ανάλυση εμποδισμών Ωμέγα στην Ευρώπη διαπιστώνεται ότι η έκταση των περιοχών που καλύπτουν (κατά μήκος του γεωγραφικού πλάτους και μήκους) αυξάνεται, γεγονός που σημαίνει ότι επηρεάζονται περισσότερες περιοχές της Ευρώπης, τόσο κατά μήκος της Μεσογείου όσο και προς την Κεντρική Ευρώπη.
Οι υψηλές θερμοκρασίες που παρατηρήθηκαν στη βορειοδυτική Ευρώπη τις πρώτες 20 ημέρες του Ιουνίου 2023, οφείλονταν σε έναν εμποδισμό Ωμέγα με αποτέλεσμα ακόμα και η Σουηδία να ανησυχεί για πυρκαγιές στα δάση της.
Ανεξάρτητα από την αιτία ή τις αιτίες που εντέλει οδηγούν σε εμποδισμούς Ωμέγα, το αποτέλεσμα είναι ότι προκαλούνται υψηλές θερμοκρασίες και καύσωνες, μειώνεται σημαντικά η υγρασία εδάφους και αποξηραίνεται η δασική ύλη. Διαμορφώνονται δηλαδή οι συνθήκες που ενισχύουν την πρόκληση και την εξάπλωση των δασικών πυρκαγιών.
Επίμονη κλιματική αστάθεια
Ο περσινός χειμώνας χαρακτηρίστηκε από μια επίμονη κλιματική αστάθεια στην ευρύτερη περιοχή της κεντρικής και νότιας Ευρώπης. Η αστάθεια αυτή είχε ως αποτέλεσμα υψηλές για την εποχή θερμοκρασίες, ενώ επηρέασε τον υδρολογικό κύκλο, το σύστημα δηλαδή που περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τις βροχοπτώσεις και τις χιονοπτώσεις.
Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι στην Ελλάδα τον Δεκέμβριο του 2022 η μέση θερμοκρασία διαμορφώθηκε σε 13,8 βαθμούς Κελσίου και ο μέσος όρος βροχόπτωσης σε μόλις 8,2 mm βροχής, όταν οι αντίστοιχοι μέσοι όροι της τελευταίας πενταετίας για τη θερμοκρασία και τη βροχόπτωση ήταν 10 βαθμοί Κελσίου και 85 mm βροχής αντίστοιχα.
Οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες και οι περιορισμένες βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις προκάλεσαν μείωση των υδατικών αποθεμάτων και της υγρασίας του εδάφους, αυξάνοντας την ανησυχία για δασικές πυρκαγιές. Σχετικές μελέτες άλλωστε αναφέρουν αυξημένη συχνότητα και ένταση των δασικών πυρκαγιών κατά τους θερινούς μήνες, όταν οι βροχοπτώσεις ή/και οι χιονοπτώσεις είναι κατά τους μήνες που προηγούνται περιορισμένες και οι θερμοκρασίες υψηλότερες από τον κλιματικό μέσο όρο.
Αν και η έρευνα για το συγκεκριμένο γεγονός εξελίσσεται, μία πρώτη εξήγηση συνδέει αυτή την καλοκαιρία με το ίδιο γεγονός που προκάλεσε το πρωτοφανές ψύχος στη Βόρεια Αμερική τον περασμένο Δεκέμβριο: την εξασθένηση του πολικού στροβίλου.
Οι ασυνήθιστα υψηλές θερμοκρασίες και οι περιορισμένες βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις προκάλεσαν μείωση των υδατικών αποθεμάτων και της υγρασίας του εδάφους, αυξάνοντας την ανησυχία για δασικές πυρκαγιές.
Ουσιαστικά η εξασθένηση του πολικού στροβίλου (λόγω και πάλι της θέρμανσης της Αρκτικής και του λιώσιμου των πάγων) είχε ως αποτέλεσμα τον έντονο κυματισμό του αεροχειμάρρου, δημιουργώντας στην Ευρώπη έναν εμποδισμό Ωμέγα που οδήγησε θερμές μάζες όχι μόνο να μετακινηθούν προς την Ευρώπη από τη Βόρεια Αφρική αλλά και να εγκλωβιστούν στις νότιες και κεντρικές περιοχές της.
Τηλεσύνδεση ή «τόσο μακριά αλλά τόσο κοντά»
Ως τηλεσύνδεση αναφέρεται η δυνατότητα ενός κλιματικού φαινομένου που συμβαίνει σε μια περιοχή του πλανήτη να επηρεάζει τις ατμοσφαιρικές συνθήκες σε μία άλλη περιοχή του πλανήτη που μπορεί να βρίσκεται ακόμα και χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά της.
Στην κλιματική επιστήμη, το παραπάνω δεν ακούγεται παράδοξο. Άλλωστε είναι γνωστό ότι η κλιματική αλλαγή επηρεάζει τις μεγάλες ατμοσφαιρικές κυκλοφορίες καθώς και τα κύματα που διασχίζουν την ατμόσφαιρα, αποδίδοντας στο πρόβλημα παγκόσμια διάσταση με επιπτώσεις που σημειώνονται ακόμα και σε περιοχές του πλανήτη στις οποίες οι εκπομπές των αερίων θερμοκηπίου (αυτές δηλαδή που προκαλούν την κλιματική αλλαγή) είναι περιορισμένες ή και ιδιαίτερα μικρές.
Σε τελική ανάλυση, φαίνεται να διαμορφώνεται λόγω της κλιματικής αλλαγής μία σχέση που συνδέει το λιώσιμο των πάγων στην Αρκτική με την ενίσχυση των δασικών πυρκαγιών, τόσο στη Βόρεια Αμερική, όσο και στην Ευρώπη. Η σύνδεση δεν είναι άμεση. Είναι όμως μία σύνδεση που, αν και έμμεση, φαίνεται ότι σταδιακά ενισχύεται προκαλώντας σοβαρές ανησυχίες για το μέλλον.
Ήδη το 2022 ήταν το δεύτερο χειρότερο έτος από πλευράς δασικών πυρκαγιών στην Ευρωπαϊκή Ενωση (από το 2000 και μετά, όταν άρχισε η λειτουργία του συστήματος πληροφόρησης Copernicus), με 16.941 δασικές πυρκαγιές που έκαψαν 16 εκατομμύρια στρέμματα (κυρίως στη δυτική Μεσόγειο, με την Ισπανία να σημειώνει το 20% των συνολικών απωλειών), εκ των οποίων τα 3,3 εκατομμύρια στρέμματα αφορούσαν περιοχές Natura (εντοπίζονται με κόκκινο χρώμα, και κυρίως στην Ισπανία, την Πορτογαλία και την Κροατία).
Η απώλεια των δασών δεν είναι μόνο καταστροφική για το φυσικό περιβάλλον αλλά ενισχύει περαιτέρω και την κλιματική αλλαγή, καθώς μειώνεται το ποσοστό δασοκάλυψης στον πλανήτη και κατά συνέπεια περιορίζεται η ικανότητα δέσμευσης διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Όσο δε ενισχύεται η κλιματική αλλαγή, τείνουν να γίνονται πιθανότεροι οι εμποδισμοί Ωμέγα και κατά συνέπεια εντονότεροι οι καύσωνες και οι ξηρασίες που επιδεινώνουν τις δασικές πυρκαγιές.
Το 2022 ήταν το δεύτερο χειρότερο έτος από πλευράς δασικών πυρκαγιών στην Ευρωπαϊκή Ενωση , με 16.941 δασικές πυρκαγιές που έκαψαν 16 εκατομμύρια στρέμματα (κυρίως στη δυτική Μεσόγειο, με την Ισπανία να σημειώνει το 20% των συνολικών απωλειών)
Πρόκειται για ένα κλιματικό «doom loop» (βρόχος καταστροφής) με δραματικές συνέπειες, που σπάει μόνο αν μειωθούν δραστικά οι εκπομπές των αερίων θερμοκηπίου (παράγονται από την καύση ορυκτών καυσίμων, άνθρακα, πετρέλαιο, φυσικό αέριο) ώστε να συγκρατηθεί –και γιατί όχι– και να αναστραφεί η αυξητική πορεία της θερμοκρασίας.
Τα κείμενα του Special Report συνυπογράφουν οι:
Καθ. Κωνσταντίνος Καρτάλης, Ηλίας Αγαθαγγελίδης, Θάλεια Μαυράκου, Αναστάσιος Πολύδωρος και Κωνσταντίνος Φιλιππόπουλος, Τομέας Φυσικής Περιβάλλοντος, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Η έρευνα καλύπτει τρεις διαφορετικές πτυχές του θέματος:
- Τους καύσωνες στην Ελλάδα
- Πώς το λιώσιμο των πάγων πυροδοτεί τις δασικές πυρκαγιές
- Την κλιματική αλλαγή στις πόλεις