Σε ζήτημα έντονης αντιπαράθεσης και φορτισμένης συζήτησης, κυρίως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και δευτερευόντως στα τοπικά μέσα, έχει αναδειχθεί στη Θεσσαλονίκη η νικήτρια πρόταση του διεθνούς αρχιτεκτονικού σχεδιασμού προσχεδίων του δήμου για την ανάπλαση της πλατείας Αριστοτέλους και μέρους του άξονά της, η οποία ανακοινώθηκε στις 18 Αυγούστου από την επταμελή κριτική επιτροπή. «Ζω για τη στιγμή που θα κυνηγάω μαϊμούδες στην Αριστοτέλους», ήταν μία από τις σατιρικές αναρτήσεις που εμφανίστηκαν στο Facebook, καθώς η τοποθέτηση φοινίκων σε διαφορετικά σημεία της πρότασης μαγνήτισε τα περισσότερα «πυρά» – το 2017, ο παγετός αφάνισε σχεδόν όλους τους φοίνικες της πόλης. «Εκτός από την ακαταλληλότητά τους, δεν είμαστε ούτε στο Κάιρο ούτε στο Μαρακές», σχολιάζει ο αρχιτέκτονας Πρόδρομος Νικηφορίδης, ο οποίος το 1997 είχε κερδίσει μαζί με τον συνεργάτη του, Μπερνάρ Κουόμο, τον διεθνή διαγωνισμό ιδεών για την ανάπλαση όλου του άξονα. Από την άλλη, υπάρχουν εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η ανάπλαση δεν χρειαζόταν, όπως το Σωματείο Φίλων του Ιστορικού Κέντρου της Θεσσαλονίκης, το οποίο εκτιμά ότι ένα «οργανωμένο νοικοκύρεμα, όπως η αφαίρεση των καλωδιώσεων από τους κίονες και τους πεσσούς, η νέα πλακόστρωση των πεζοδρομίων και η εφαρμογή των προβλεπόμενων διατάξεων για τα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος, ήταν αρκετό». Τέλος, υπάρχουν και εκείνοι που θεωρούν ότι ο δήμος έχει μια διαχρονική αδυναμία να συντηρεί τα έργα του (βλέπε Νέα Παραλία), οπότε απλώς θα προσθέσει άλλο ένα «βάσανο» στη λειτουργία του. Με φόντο λοιπόν αυτή την άναρχη δημόσια διαβούλευση, που καταπίνει ακόμη και τις ελάχιστες τεκμηριωμένες απόψεις και έως έναν βαθμό είναι πρώιμη, καθώς πρόκειται για μελέτη προσχεδίων και όχι για την τελική πρόταση, η πόλη που έχει συνηθίσει τα έργα της να σέρνονται στην αιωνιότητα και οι πολίτες της να γκρινιάζουν για τις «λαμαρίνες» υποδέχεται το αποτέλεσμα του διαγωνισμού, που φαίνεται ότι έχει τη δυναμική να την ανανεώσει και να τη βοηθήσει να συστηθεί εκ νέου στον κόσμο.
ΤΟ ΝΕΟ ΤΟΠΟΣΗΜΟ
Η ανάπλαση, συνολικού εμβαδού 32.500 τ.μ., εκτείνεται από την οδό Εγνατία μέχρι και τη λεωφόρο Νίκης, συμπεριλαμβανομένων και των πεζοδρομίων που καταλήγουν στις οδούς Πλουτάρχου και Δημοσθένους. Η πλατεία και η οδός Αριστοτέλους, με τα επιβλητικά κτίριά τους, όπως το διατηρητέο μνημείο του κινηματογράφου «Ολύμπιον», αποτελούν το πιο σημαντικό σωζόμενο τμήμα από τα σχέδια του Γάλλου αρχιτέκτονα Ερνέστ Εμπράρ, ο οποίος μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917 είχε κληθεί να ανασχεδιάσει την πόλη.
«Η ανάπλαση της πλατείας Αριστοτέλους και μέρους του άξονά της αναμένεται να προσδώσει αξία στο κέντρο, να βελτιώσει το περιβάλλον, να αυξήσει την επισκεψιμότητα, άρα να ενισχύσει την οικονομική δραστηριότητα και, το κυριότερο, να την αναδείξει στρατηγικά ως το σήμα κατατεθέν της πόλης», εξηγεί ο δήμαρχος, Κωνσταντίνος Ζέρβας, ο οποίος υποστηρίζει ότι μόνο μέσω μιας συνολικής παρέμβασης μπορούσε να διορθωθεί η σημερινή ακατάλληλη κατάσταση της Αριστοτέλους. «Λείπει το πράσινο, ο σχεδιασμός του φωτισμού είναι ελλιπής, τα δάπεδα δεν είναι σωστά και η μεγάλη τσιμεντένια πλάκα δεν χρησιμεύει σε κάτι. Η ανάπλαση ήταν επιβεβλημένη, γιατί οι σημειακές παρεμβάσεις δεν θα διόρθωναν τα προβλήματα».
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ ΠΕΡΙΠΑΤΟΥ
Σήμερα, η κίνηση των πεζών στην οδό Αριστοτέλους, από την κάτω πλευρά της Εγνατίας είναι τουλάχιστον προβληματική. Εκτός από τις μόνιμες «τρικλοποδιές» των κατά μήκος τραπεζοκαθισμάτων, μπορεί να συναντήσεις από μηχανάκι που κάνει σλάλομ μέχρι ηλεκτρικό πατίνι να γλιστρά και να χτυπά ανυποψίαστο διερχόμενο. Αυτήν ακριβώς τη δυσλειτουργική χρήση του δημόσιου χώρου φιλοδοξεί πρωτίστως να θεραπεύσει η νικήτρια πρόταση του διαγωνισμού, υπό τον τίτλο «Νήματα μνήμης».
«Θέλουμε να μεταμορφώσουμε την Αριστοτέλους σε έναν μητροπολιτικό άξονα περιπάτου, ο οποίος θα συγκροτείται από επιμέρους ζώνες διαφορετικού ρυθμού και εμπειρίας, κινήσεων και στάσεων. Όλο το σύστημα είναι συνεχές, χωρίς εμπόδια, καθώς η προτεινόμενη οργάνωση των στοιχείων εξοπλισμού και της φύτευσης επιτρέπει ανά πάσα στιγμή μεταξύ των ζωνών τις εγκάρσιες κινήσεις», αναλύει η κ. Αριάδνη Βοζάνη, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και επικεφαλής της ομάδας που κέρδισε, η οποία μέχρι τα δώδεκά της χρόνια μεγάλωσε στην πλατεία Αριστοτέλους. Και η συνεργάτις με την οποία υπογράφουν τη μελέτη, η αρχιτέκτονας – μηχανικός Εβίτα Φανού, έχει βιωματική σχέση με την πλατεία, καθώς την έζησε ως φοιτήτρια του ΑΠΘ. «Μεταφέρουμε τη βασική κίνηση από τα πλάγια στο κέντρο του άξονα, διαμορφώνοντας παράλληλα ζώνες καθιστικών σκιασμένες με δέντρα που από πίσω τους θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ποδηλατόδρομοι. Έτσι θα εξυπηρετούνται όλοι χωρίς δυσκολίες, από τους γονείς με τα καρότσια και τους ανθρώπους με προβλήματα κίνησης μέχρι τους βιαστικούς πεζούς», προσθέτει η κ. Ε. Φανού, λίγο πριν μοιραστεί στην οθόνη το βίντεο που έφτιαξαν για την ανάπλαση (δείτε το σχετικό QR code).
ΤΟ ΥΔΑΤΙΝΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ
«Ξεκινάμε με το δωμάτιο των φοινίκων και το οριοθετημένο τετράγωνο του πατημένου χώματος στο βόρειο τμήμα. Πρόκειται για μια έμμεση αναφορά στους γειτνιάζοντες αρχαιολογικούς χώρους, με το χώμα ως μαλακό υλικό να ορίζει τον χώρο στάσης κάτω από ένα μικρό άλσος, ενώ η επιλογή της υψίκορμης ουασιγκτόνιας (φοινικοειδές) εξασφαλίζει όλο τον χρόνο μια διαφανή σκιά, δίχως το φυσικό στέγαστρο να εμποδίζει τις θεάσεις. Η πρώτη στάση λοιπόν διευκολύνει τη μετάβαση από την όχληση του δρόμου σε μια πιο ήρεμη συνθήκη», περιγράφει η κ. Α. Βοζάνη. Ακολουθεί το δωμάτιο του νερού-εφήμερη αγορά, μεταξύ των οδών Βατικιώτου και Ερμού, όπου έχει προβλεφθεί μια εφήμερη κατασκευή αγοράς. «Η συνύπαρξη με την αγορά Μοδιάνο και το Καπάνι δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη λειτουργία μιας εναλλασσόμενης αγοράς-έκθεσης, η οποία μπορεί να υποδέχεται από βιβλία μέχρι τοπικά προϊόντα», αναφέρει η κ. Ε. Φανού. Άλλωστε, οι διαφορετικές χρήσεις του δημόσιου χώρου ήταν ένα από τα ζητούμενα της πρότασης.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο δωμάτιο του χρόνου-εφήμερων γλυπτών, το οποίο έπεται του εντυπωσιακού δωματίου με τις μανόλιες. Η υπαίθρια γλυπτοθήκη (στην πρόταση απεικονίζονται γλυπτά του Εντουάρντο Τσιλίντα), που σχετίζεται με το ρολόι της Τσιμισκή, δεν θα είναι μόνιμη, αλλά θα μπορεί να αξιοποιηθεί από τον δήμο ως τόπος εκθέσεων δημόσιας τέχνης. Πάντως, παρά τη διαδοχή των δωματίων –μεσολαβεί και άλλο ένα πριν από την πλατεία Αριστοτέλους–, η σύνδεση με τη θάλασσα είναι συνεχής, είτε μέσω της οπτικής επαφής είτε μέσω της κατά μήκος παρουσίας του υδάτινου στοιχείου σε διάφορες τυπολογίες, όπως το ανακυκλώσιμο νερό από ψηλούς και χαμηλούς πίδακες που ενεργοποιεί τις αισθήσεις. Αποκορύφωμα η πλατεία Αριστοτέλους, της οποίας τμήμα τους καλοκαιρινούς μήνες προβλέπεται εν δυνάμει να μεταμορφώνεται μέσω υδάτινου φιλμ σε καθρέφτη, πάνω στον οποίο θα αντικατοπτρίζονται τα γύρω κτίρια, μια έμπνευση που αξιοποίησε τη λογική της πλατείας Χρηματιστηρίου του Μπορντό.
«Το νερό, εκτός του ότι συμβάλλει στη βιοκλιματική διαχείριση του χώρου και προσφέρει δροσισμό, για εμάς δεν ήταν διακοσμητικό στοιχείο, αλλά ένα εργαλείο σχεδιασμού, αφού εμπεριέχει τη δυνατότητα της μεταμόρφωσης. Αλλάζει το σκηνικό ανάλογα με την εποχή και την ώρα, προσθέτει έναν ρυθμό και δημιουργεί μια αναμονή, βάζοντας δυναμικά στο κάδρο και την έννοια του χρόνου», μοιράζεται τις σκέψεις της η κ. Φανού, θυμίζοντάς μου με την αναφορά στο «σκηνικό» και την ιδιότητα της κ. Βοζάνη ως σκηνογράφου. Πράγματι, από μια σκοπιά, η πλατεία Αριστοτέλους, με φόντο τον Θερμαϊκό και τον Όλυμπο, με τις εναλλαγές της ροής και των μορφών του νερού, όπου οι εκτοξευτήρες υδρατμού θα παράγουν το οπτικό εφέ της ομίχλης, ενδέχεται να παραπέμπει σε θεατρική σκηνή, όπου οι θεατές θα απολαμβάνουν την «παράσταση» καθισμένοι στην ειδικά διαμορφωμένη κερκίδα των τριών-τεσσάρων σκαλοπατιών.
ΝΗΜΑΤΑ ΜΝΗΜΗΣ
Μάλιστα, σύμφωνα με τους μελετητές, για να διατηρηθεί το «αστικό κενό» της πλατείας Αριστοτέλους και να αποφευχθούν οπτικές ενοχλήσεις στα κτίρια ή στη θέα προς τη θάλασσα, επιλέχθηκε στρατηγικά μια ήπια παρέμβαση στον χώρο, που περιλαμβάνει φύτευση του ίδιου είδους φοινικοειδών με την επάνω πλατεία, επιτυγχάνοντας έτσι την απαραίτητη σύνδεση της αρχής και του τέλους. Και τα τραπεζοκαθίσματα, οι αντιαισθητικές νάιλον τέντες τι θα απογίνουν; «Η ανάγκη για την ύπαρξη τραπεζοκαθισμάτων είναι δεδομένη. Εμείς προτείναμε στέγαστρα που θα έχουν λιτή μορφή, αφενός για να μη διακόπτουν το βλέμμα του επισκέπτη προς τις όψεις των κτιρίων, αφετέρου για να δίνουν την αίσθηση ότι επεκτείνονται οι σκιασμένοι χώροι των στοών προς την πλατεία», απαντά η κ. Α. Βοζάνη.
Πέραν των ιστορικών αρχιτεκτονικών στοιχείων και λεπτομερειών που όφειλαν να ενσωματωθούν αρμονικά στην ανάπλαση, με τον άξονα της Αριστοτέλους γειτνιάζουν κτίρια που ανήκουν στον χαμένο αστικό ιστό προ της πυρκαγιάς –όπως το Μπέη Χαμάμ, το παλιότερο από τα οθωμανικά λουτρά της πόλης– και υπενθυμίζουν έντονα το παλιό υπόβαθρο που αποκλίνει από την ορθοκανονική χάραξη του Ε. Εμπράρ. «Τοποθετήσαμε τον σημερινό χάρτη πάνω στον παλιό, τον οποίο προμηθευτήκαμε από το Εβραϊκό Μουσείο, και αρχίσαμε να εντοπίζουμε τα ίχνη των προγενέστερων κτιρίων», περιγράφει τη διαδικασία η συνεργάτις αρχιτέκτονας – μηχανικός Ντορέτ Παναγιωτοπούλου, η οποία μαζί με τους κυρίους Γρηγόρη Βουτουφιανάκη-Πετρόπουλο (συνεργάτης αρχιτέκτονας – μηχανικός) και Γιώργο Ρέτσο (φοιτητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ) συμπληρώνουν τη νικήτρια ομάδα.
«Μας ενδιέφερε πολύ πώς, χωρίς ανασκαφή, να αναφερθούμε έμμεσα στη μνήμη της πόλης και να αναδείξουμε το παλιό με την εισαγωγή νέων στοιχείων. Έτσι προέκυψαν τα νήματα μνήμης, αυτές οι ακανόνιστες γραμμές στο δάπεδο που διατρέχουν όλο τον άξονα και υποστηρίζουν τον διάλογο του παρόντος με το παρελθόν», καταλήγει η κ. Ντ. Παναγιωτοπούλου, η οποία, ζώντας μόνιμα στο Λονδίνο, συμμετείχε, όπως και οι υπόλοιποι στην Αθήνα λόγω κορωνοϊού, στις διαδικτυακές συναντήσεις μέσω κάμερας. Πρακτικά, τα νήματα, εκ των οποίων κάποια είναι επιδαπέδια γραμμικά φωτιστικά, μεταφράζονται στο σχέδιο με διάφορες υλικότητες και χρωματισμούς που σχετίζονται με τα κτίρια του Γάλλου αρχιτέκτονα, όπως για παράδειγμα το κόκκινο μάρμαρο, που παραπέμπει στα υποστυλώματα των στοών.
Η ΤΕΛΙΚΗ ΟΨΗ
Σύμφωνα με το υφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο, οι αρμόδιες δημοτικές υπηρεσίες θα καλέσουν τη νικήτρια ομάδα για να συντάξει τη μελέτη εφαρμογής. Αν όλα πάνε καλά, αρχές του 2023, το έργο, που προετοιμάζεται από την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και τον δήμο να ενταχθεί στο ΕΣΠΑ 2021-2027, θα είναι έτοιμο για δημοπράτηση. Ρωτάω την κ. Α. Βοζάνη πόσο εκτιμά ότι θα απέχει η τελική μορφή της πλατείας από το προσχέδιο. «Ο διάλογος για την ανάπλαση τώρα ξεκινά, μια και η μελέτη προσχεδίων αποκαλύπτει την πρόθεση και τις κεντρικές χειρονομίες μας για την εμπειρία που θέλουμε να προσφέρει ο μνημειακός άξονας. Προφανώς θα υπάρξουν προσαρμογές ώστε να καταλήξουμε σε ένα βιώσιμο και ρεαλιστικό αποτέλεσμα, οι οποίες δεν θα ακυρώνουν την προτεινόμενη αρχιτεκτονική συλλογιστική. Για παράδειγμα, αν δεν υλοποιηθεί η ανακλαστική επιφάνεια της βρεγμένης πλατείας, η Αριστοτέλους θα παραμένει ένας ελεύθερος τόπος συγκέντρωσης και παιχνιδιού, όπως οφείλει κατά τη γνώμη μας μια κεντρική αστική πλατεία», απαντά.