Αιματίτης. Στα βιβλία πετρωμάτων περιγράφεται ως ορυκτό του σιδήρου και το χαρακτηριστικό του είναι το κόκκινο χρώμα του αίματος που αποκτά όταν γίνεται σκόνη. Όταν βρίσκεται σε στέρεη μορφή, έχει ένα μεταλλικό χρώμα με γήινες, κόκκινες και κίτρινες, ανταύγειες. Είναι πιο σκληρός από τον σίδηρο, αλλά πιο εύθραυστος. Σφαιρίδια αιματίτη έχουν βρεθεί στην επιφάνεια του πλανήτη Άρη. Το ορυκτό αφθονεί στην Ελευσίνα.
Την πρώτη φορά που επισκέφθηκα την παραθαλάσσια πόλη ήταν το 2016 και νόμιζα ότι θα πάω ένα μικρό ταξίδι. Δεν είχε συμπληρωθεί ούτε ένας χρόνος από την άφιξή μου στην Αθήνα και είχα αναλάβει ένα ρεπορτάζ για τις υποψήφιες πόλεις που διεκδικούσαν τον τίτλο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης γι’ αυτό το περιοδικό. Χωρίς να γνωρίζω πολλά γι’ αυτήν, παρά μόνο τα βασικά για το βιομηχανικό της παρελθόν και με σκόρπιες εικόνες από την Αγέλαστο Πέτρα, ξεκίνησα για την Ελευσίνα, που στην πραγματικότητα είναι πολύ κοντά στο κέντρο της Αθήνας, περίπου μισή ώρα με το αυτοκίνητο, αλλά πολύ μακριά από μια τυπική ελληνική πόλη της περιφέρειας. «Τα σπουδαιότερα αυτής της πόλης πλανώνται σε σημεία αόρατα πάνω από αυτήν», λέει σε μια σκηνή του ντοκιμαντέρ του ο Φίλιππος Κουτσαφτής. Με τη μουσική του Κωνσταντίνου Βήτα που ντύνει την Αγέλαστο Πέτρα και θα μπορούσε να είναι το σάουντρακ αυτής της πόλης, ξεκίνησα τότε αυτό το ταξίδι, που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
«Εκεί που συναντιούνται η ζωή και ο θάνατος»
Στην παραλία της Βλύχας δεν υπάρχει σκιά ούτε για αστείο και το μόνο που μας προστατεύει από τον δυνατό ήλιο και τον αέρα είναι το μεταλλικό σκαρί του «Λόγου». Το παροπλισμένο πλοίο είναι τραβηγμένο στην ακτή μαζί με άλλα μισοβυθισμένα ναυάγια που βρίσκονται στην περιοχή και δημιουργούν μια εντυπωσιακή, ανοίκεια, εικόνα. Το βύθισμά του, το τμήμα του πλοίου που είναι συνήθως μέσα στο νερό, έχει πάνω του ένα στρώμα από χιλιάδες κοχύλια. Η κλίση που έχει πάρει μοιάζει σαν το πλοίο να είχε κάνει έναν αγώνα δρόμου για να βγει στη στεριά και να ξαποσταίνει πάνω σε πέτρες αιματίτη που βρέχει η θάλασσα. «Είμαστε σε ένα σημείο όπου συναντιούνται η ζωή και ο θάνατος», μου λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, δείχνοντάς μου τα σημεία όπου σχεδιάζει να γίνουν μερικές από τις συναυλίες του 2023, κάποιες κινηματογραφικές προβολές και ίσως θεατρικές παραστάσεις. Ο γνωστός σκηνοθέτης είναι εδώ και δύο χρόνια ο καλλιτεχνικός διευθυντής του θεσμού Ελευσίνα 2023 Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης. «Εδώ βρίσκεται το ασυνείδητο της πόλης, η κρυφή πλευρά των πραγμάτων, μια πραγματικότητα που μεταλλάσσεται», σχολιάζει.
Ο αέρας φέρνει τη σκόνη στα μάτια μου και παίρνουμε τον δρόμο του γυρισμού στο κέντρο της πόλης, που περνάει μέσα από τα σπλάχνα του εργοστασίου Τιτάν, σε μια γωνιά του οποίου στεγάζεται και το Elevsis Innovation Lab by 2023 Eleusis με εκπαιδευτικά προγράμματα για το περιβάλλον και τις νέες τεχνολογίες. Η διέλευση επιτρέπεται και η μεταλλική πόρτα ανοίγει αυτόματα. Σκέφτομαι πόσο συνυφασμένη είναι η εικόνα της βιομηχανίας, των φουγάρων, των φορτίων και των γραμμών παραγωγής, των όγκων ενός εργοστασίου με το δέρμα της πόλης, μέχρι που με ένα νεύμα ανοίγει η μπάρα και μας οδηγεί στον παραλιακό δρόμο και στο παράκτιο μέτωπο, που θα ενεργοποιηθεί για τις τελετές έναρξης και λήξης της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας και σε ένα από τα αγαπημένα μου σημεία που θυμίζει κάτι από Κουστουρίτσα: μια παλιά Μερσεντές μέσα σε ένα περιφραγμένο οικόπεδο με θέα τη θάλασσα και παρέα ένα άλογο.
Στον κεντρικό πεζόδρομο της Ελευσίνας, στην οδό Νικολαΐδου, η εικόνα είναι τελείως διαφορετική. Κόσμος βολτάρει και απολαμβάνει τον ανοιξιάτικο ήλιο, παρέες κάθονται στα χαριτωμένα καφέ και στα μεζεδοπωλεία, ένα sushi bar μοιάζει με καινούργια άφιξη, επισκέπτες περιηγούνται στον αρχαιολογικό χώρο ψάχνοντας κάτι από τα ίχνη της θεάς Δήμητρας και τα μυστήρια της Ελευσίνας. Αυτές οι αντιθέσεις είναι που κάνουν την Ελευσίνα γοητευτική.
Ο φόβος που φρέναρε τα πάντα
Δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο βρίσκεται το Παλαιό Δημαρχείο της Ελευσίνας, ένα διώροφο κτίριο του 1928 με μεγάλα ανοίγματα και ψηλά ταβάνια, που ανακαινίστηκε πρόσφατα για να λειτουργήσει ως ένα σημείο ενημέρωσης, πωλητήριο, κέντρο τεκμηρίωσης και παρακαταθήκης για την Πολιτιστική Πρωτεύουσα. Όσοι παρακολουθούν από κοντά τα σκαμπανεβάσματα αυτής της διοργάνωσης ξεφύσηξαν με ανακούφιση όταν το Παλαιό Δημαρχείο άνοιξε πριν από λίγες ημέρες τις πόρτες του για να υποδεχτεί τους πρώτους επισκέπτες με αφορμή μια έκθεση ζωγραφικής από την Παιδική Πινακοθήκη της Ελλάδος με θέμα την ειρήνη. Πρόκειται για τον πρώτο σημαντικό χώρο της Πολιτιστικής που παίρνει πραγματικά σάρκα και οστά με τη συνεργασία του Δήμου Ελευσίνας. «Για πολλά χρόνια δεν συνέβαιναν πολλά πράγματα σε αυτόν τον τομέα, υπήρχε από την αρχή ένας τεράστιος φόβος, που φρέναρε τα πάντα», μας λέει η Δέσποινα Γερουλάνου, πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελευσίνας Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης τα τελευταία τρία χρόνια. Φόβος, γραφειοκρατία, μικροπολιτική, νομοθετικές αγκυλώσεις και διορθωτικές κινήσεις στέρησαν πολύτιμο χρόνο από τη διοργάνωση. «Στη διαδρομή κερδίσαμε σημαντικά στοιχήματα», προσθέτει.
Νέες υποδομές, νέες ευκαιρίες
Μέχρι να φτάσουμε στο παλιό Bowling Center, που τώρα έχει μετατραπεί σε καλλιτεχνικό πολυχώρο, μαθαίνω περισσότερα για τις δυσκολίες αυτής της διαδρομής και πώς ξεπεράστηκαν με ομαδική δουλειά και πολλά ξενύχτια σχεδιασμού, προτάσεων, συζητήσεων. Έργα που έπρεπε να ωριμάσουν και μελέτες που όφειλαν να συνταχθούν –πολλές από τις οποίες ξεκλείδωσε η νέα διευθύνουσα σύμβουλος του οργανισμού Νανά Σπυροπούλου– και κτίρια που αποκτήθηκαν και παραχωρήθηκαν με τη συνεργασία του Δήμου Ελευσίνας, όπως ο παλιός κινηματογράφος Ελευσίς. Στο X-Bowling Art Center, όπως ονομάζεται πια ο χώρος των 900 τ.μ., θα στεγαστεί μεταξύ άλλων η ακαδημία χορογραφίας, ένα από τα πράγματα που θα κληρονομήσει η Ελευσίνα από την ευρωπαϊκή διοργάνωση, με μια μόνιμη σκηνή για πρόβες και παραστάσεις και με μια πίσω αυλή που σε λίγο θα έχει θέα στη θάλασσα. «Στόχος μας είναι να αφήσουμε παρακαταθήκη στην πόλη τρεις κύριες υποδομές και πέντε προγράμματα, για χορό, για ντοκιμαντέρ, εκπαίδευση και δικτύωση», λέει ο κ. Μαρμαρινός. Ένας από τους χώρους που θα μείνει στην πόλη είναι και το Ίρις, το παλιό εργοστάσιο χρωμάτων στη μια άκρη του παραλιακού μετώπου, το οποίο θα αποκατασταθεί και θα μετατραπεί σε πολιτιστικό κέντρο για εκθέσεις εικαστικών, παραστάσεις και μουσική. Όπως μου εξηγεί η αρχιτέκτονας και διευθύντρια Υποδομών της διοργάνωσης Χρύσα Μαρτίνη, το Ίρις είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της βιομηχανικής κληρονομιάς των αρχών του 20ού αιώνα. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα εργοστάσια στην Ελλάδα που κατασκευάστηκαν με σκυρόδεμα και θολωτή στέγη, μια ιδιαίτερα δύσκολη κατασκευή για την εποχή, σημάδι προόδου και πρωτοπορίας.
«Με τη διοργάνωση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας μπαίνουν ισχυρές βάσεις για την αλλαγή της εικόνας της πόλης. Η Ελευσίνα παραμένει ένα μυστήριο για πολλούς, μια πόλη που έδωσε πολλά και της προσφέρθηκαν λίγα. Η διοργάνωση θα δώσει την ευκαιρία σε πολλούς να την επισκεφτούν και να δουν τις τεράστιες δυνατότητες που έχει. Οι υποδομές που θα ολοκληρωθούν θα είναι μια παρακαταθήκη που χρωστάμε στην πόλη», μου λέει ο δήμαρχος Ελευσίνας, Αργύρης Οικονόμου.
Το Ίρις θα αποτελέσει τον έναν από τους δύο πόλους της τελετής έναρξης του θεσμού, τον Φεβρουάριο του 2023, όταν προγραμματίζεται και η ολοκλήρωση των εργασιών. Ο άλλος θα είναι το Παλαιό Ελαιουργείο.
Το Παλαιό Ελαιουργείο είναι ίσως από τα πιο γνωστά σημεία μέσα στην Ελευσίνα χάρη στο εικαστικό πρόγραμμα των Αισχυλείων και τις παραστατικές τέχνες. Κάθε χρόνο, ένας καλλιτέχνης καλούνταν να εμπνευστεί από τις αντιθέσεις και τα μυστήρια της Ελευσίνας και να δημιουργήσει ένα μοναδικό έργο. Σε λίγους μήνες οι καλλιτέχνες θα έχουν στη διάθεσή τους και τους στεγασμένους χώρους του Ελαιουργείου, που τώρα αποκαθίστανται. Οι επισκέπτες θα έρχονται στο Ελαιουργείο είτε οδικώς είτε με καραβάκι από τον Πειραιά σε μια θαλάσσια «Ιερά Οδό» που θα δένει δίπλα στο λιμάνι της πόλης.
Μυστήρια Μετάβασης
Καθώς γυρίζουμε προς τον αρχαιολογικό χώρο, που κι αυτός αναβαθμίζεται από το Υπουργείο Πολιτισμού για τη μεγάλη γιορτή του 2023, βλέπω το μεγάλο δημόσιο ρολόι της Ελευσίνας, που συμμετέχει και αυτό στην πολιτιστική αλλαγή της πόλης. Το ρολόι κάποτε χτυπούσε ανά 15 λεπτά, για να θυμίζει στους εργάτες των εργοστασίων πότε ξεκινά και πότε σταματά η βάρδιά τους, ενώ τώρα παίρνει ρυθμό από τις ηχητικές περφόρμανς που οργανώνονται στη σκιά του, τα Λόγια του Ρολογιού, με τους στίχους του Άγγελου Σικελιανού και του Γιάννη Ρίτσου. Το καλλιτεχνικό πρόγραμμα του θεσμού με τίτλο Μυστήρια Μετάβασης στηρίζεται σε τέσσερις άξονες −Πολιτισμός, Άνθρωπος, Πόλη και Περιβάλλον− και ξεδιπλώνεται σταδιακά, αφήνοντας σημάδια σε όλη την πόλη. Για παράδειγμα, η μεγάλη ευρωπαϊκή συνάντηση για τον σύγχρονο χορό, το Spring Forward, που γέμισε τους χώρους της Ελευσίνας, θεωρείται προάγγελος των όσων θα ακολουθήσουν. Αυτό που τονίζουν τα στελέχη της διοργάνωσης είναι ότι θα συνεχιστούν και όσα πρότζεκτ και εκδηλώσεις είχαν ξεκινήσει από τις προηγούμενες διοικήσεις και είχαν ωριμάσει. Δεν περισσεύει τίποτα.
Προσπαθώ να φανταστώ πώς θα μοιάζει σε λίγο καιρό η Ελευσίνα καθώς θα μπαίνει στην τελική ευθεία για την έναρξη μιας μεγάλης, ευρωπαϊκής διοργάνωσης, έχοντας στον νου το απόφθεγμα του Σένεκα με το οποίο ανοίγει η Αγέλαστος Πέτρα: «Η Ελευσίνα κρατά πάντα κάτι κρυφό γι’ αυτούς που θα την επισκεφθούν ξανά». Μια πόλη χτισμένη από πέτρα, μάρμαρο και μέταλλο, με ιστορία που χάνεται στην αρχαιότητα, που πήρε σχήμα και μορφή από τα χέρια των ανθρώπων που πάτησαν τα χώματά της από τη Μικρά Ασία, την Κρήτη, την Ήπειρο και κάθε γωνιά της Ελλάδας, που ακόμη και σήμερα δονούν την πόλη με τους χορούς, τα γλέντια και την ιστορία τους. Πώς μοιάζει μια πόλη που αλλάζει; Σαν τον αιματίτη. Εύθραυστη, αλλά πιο δυνατή από το σίδερο.