Το Ζonar’s, όπως το περιγράφει η Ζωρζ Σαρή στη διάρκεια της Κατοχής, έκλεισε, ξανάνοιξε και βαφτίστηκε Athénée, στη Δεξαμενή του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Κώστα Βάρναλη συχνάζει πλέον αποκλειστικά πιτσιρικαρία και στο πατάρι της Ωραίας Ελλάδας μάταια ψάχνουν οι τουρίστες μνήμες από τα μέσα του 19ου αιώνα και τη θρυλική επίσκεψη του Δανού παραμυθά Χανς Κρίστιαν Άντερσεν – το αυθεντικό καφενείο ήταν κοντά στο σημερινό, αλλά όχι στο ίδιο οίκημα. Το Φίλιον, που κλείνει φέτος τριάντα χρόνια λειτουργίας, συνεχίζοντας την παράδοση του προγενέστερου Dolce, πληροί τις προδιαγραφές: η ανθρωπογεωγραφία του έχει μόνιμο χαρακτήρα, που αλλοιώνεται μόνο από κάποιους αιφνίδιους θανάτους και μερικές νέες προσθήκες· οι συζητήσεις αφορούν βιβλία, ταινίες, τέχνη και πολιτική· οι εργαζόμενοι είναι τόσο φίλοι με τους πελάτες, που ξέρουν απέξω τις παραγγελίες και ενίοτε αρνούνται να παραλάβουν το πουρμπουάρ.
Στο Φίλιον έχω περάσει πάνω από τη μισή μου ζωή, είμαι μέρος της τοιχογραφίας και δεν το λέω μεταφορικά, κυριολεκτώ: στο έργο που κοσμεί το εσωτερικό του και στο οποίο απεικονίζονται οι πιο συστηματικοί θαμώνες, είμαι κι εγώ· φιγουράρω δίπλα στον μπαμπά μου. Άρχισα να πηγαίνω το 1990, όταν ακόμη λεγόταν Dolce, κεντρική φιγούρα ήταν ο κοκκινομάλλης σερβιτόρος Οδυσσέας και σπεσιαλιτέ ήταν το μυρωδάτο τοστ με βαθιές, ανάγλυφες ρίγες στην επιφάνειά του. Έκανα κοπάνα από το πανεπιστήμιο και μπορούσα να καθίσω από το πρωί για καφέ μέχρι το βράδυ για ποτό, νομίζω το ρεκόρ μου ήταν 10 ώρες. Έλυνα σταυρόλεξα με τον ηθοποιό Κώστα Κόκλα, μιλούσα για τον Μ. Καραγάτση με τον συγγραφέα Χρήστο Χωμενίδη, ζούσα μετεφηβικά δράματα με τον τότε μεγάλο μου έρωτα και έπρεπε να εξηγώ στον Κωνσταντίνο Τζούμα γιατί δεν έχω εγκαταλείψει ακόμη το πατρικό μου και σπουδάζω κάτι τόσο πεζό όσο τα ΜΜΕ. Όταν το 1992 η οικογένεια Νέζη, στην οποία ανήκει το ακίνητο, αποφάσισε να προβεί σε ιδιοχρησία, ξεσηκώθηκε επανάσταση. Οι πιστοί πελάτες υποσχεθήκαμε ότι δεν θα προδώσουμε ποτέ το Dolce, ότι δεν θα ξαναπατήσουμε το πόδι μας εκεί, ότι δεν θα βγει από τα χείλη μας η λέξη «Φίλιον». Μόνο που λίγους μήνες αργότερα, όλες οι δεσμεύσεις είχαν αθετηθεί.
Η ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ
Όλοι θυμούνται πότε πρωτοπήγαν στο Dolce και πώς έζησαν τη μετάβαση στο σημερινό καθεστώς. Η ποιήτρια Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ βρέθηκε εκεί για πρώτη φορά το 1960, όταν ήταν είκοσι χρονών και ως γνήσιο τέκνο των Εξαρχείων θεωρούσε ότι η πλατεία Κολωνακίου ήταν «πραγματική σνομπαρία». Το 2018 ρωτήθηκε από τον Μάκη Προβατά στην Athens Voice αν ενοχλήθηκε από τη μετονομασία και την αλλαγή ιδιοκτησίας. «Καθόλου. Ήταν μία από τις πραγματικότητες της ζωής. Απλώς μπερδευόμουν καμιά φορά! Άλλωστε, εμείς τα μεσημέρια δεν μπορούσαμε να διανοηθούμε να μην είμαστε στο Dolce. Ήταν καθημερινή παράσταση».
Ο Νίκος Γκιώνης των εκδόσεων Πόλις πρωτοπήγε στο Dolce το φθινόπωρο του 1972, «όταν ο καθηγητής (ή μήπως υφηγητής;) της Νομικής Κώστας Μπέης κάλεσε κάποιους φοιτητές μετά το τέλος ενός μαθήματος Πολιτικής Δικονομίας για καφέ στο Dolce. Έτσι το γνώρισα και έκτοτε του έμεινα πιστός. Να ’ταν η μεταιχμιακή του θέση ανάμεσα στα Εξάρχεια –έστω στη Νεάπολη– και στο Κολωνάκι που το έκανε ελκυστικό; Το πατάρι του; Το ότι αργότερα έγινε στέκι μιας ομάδας ανθρώπων που είχαν ζήσει στο Παρίσι; Το ότι σύχναζαν συγγραφείς, σκηνοθέτες, ζωγράφοι, ηθοποιοί και πολιτικοί;
Ήμουν κι εγώ εκεί, την τελευταία μέρα λειτουργίας του, που μαζευτήκαμε όλοι για να το αποχαιρετίσουμε, εκείνο, και βέβαια τον Οδυσσέα, το θρυλικό γκαρσόνι. Μείναμε κάποια χρόνια άστεγοι και πλάνητες και, όταν άνοιξε στην ίδια θέση το Φίλιον, εμείς, οι παλιοί ντολτσεβίκοι, όπως μας είχε βαφτίσει ο Νίκος Μεγγρέλης, επιστρέψαμε. Και έμεινα πιστός… Δεν θα σταθώ στους θαμώνες του, φίλους και όχι φίλους, αλλά στους ανθρώπους του, αυτούς που είναι στον μπουφέ και αυτούς που σερβίρουν. Που ανέχονται τη δικαιολογημένη ή όχι γκρίνια μου, που μου πετάνε μια κουβέντα για να ευθυμήσω αν είμαι στις μαύρες μου, που μου πιάνουν την πολιτική συζήτηση, συνήθως για να διαφωνήσουμε, που μου φυλάνε τα πράγματά μου όταν τα παρατάω. Ναι, τελικά σε αυτούς μένω πιστός…» θυμάται σε ανάρτησή του στο Facebook.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ
Τον μεταιχμιακό χαρακτήρα του μεταξύ Εξαρχείων και Κολωνακίου υπογραμμίζει και η ιστορικός και συγγραφέας Λένα Διβάνη: «Το Φίλιον για μένα ήταν πάντα η πρωτεύουσα του βασιλείου μου, που άρχιζε από τα Εξάρχεια και τελείωνε στο Κολωνάκι, με καρδιά τη Νομική Σχολή. Όπως και το βασίλειο, έτσι και η πρωτεύουσά του τους χωράει όλους, πλούσιους και φτωχούς, καλλιτέχνες και κριτικούς (σε απόσταση ασφαλείας), πολιτικούς και πολίτες – πολιτισμένους άπαντες πάντως». Aν της ζητούσε κάποιος να κάνει «κυβέρνηση» με όλους τους πιστούς πελάτες; «Μονιμάδες ήταν οι “υπουργοί” (για το υπουργείο Τύπου και Πληροφοριών συνωστίζονταν πολλοί, πάρα πολλοί. Το υπουργείο Πολιτισμού ήταν κι αυτό δημοφιλέστατο, αλλά το είχε “απαγάγει” ο Κωνσταντίνος Τζούμας νομίζω). Ένα είναι σίγουρο: τα νέα, πριν τυπωθούν στις εφημερίδες, περνούσαν πάντα μια βόλτα από το Φίλιον. Οι πραγματικοί υπηρέτες του λαού όμως, οι εθνικοί ευεργέτες σ’ αυτό το βασίλειο, δεν ήταν οι “υπουργοί”, ήταν οι κύριοι που έφτιαχναν τον καφέ και εκείνοι που τον σέρβιραν (Ηρακλή, για σένα το λέω…)», λέει η Λ. Διβάνη.
Τον Ηρακλή Θάνο, εμβληματικό σερβιτόρο, που είναι ταυτισμένος με το Φίλιον, τον γνώρισα την πρώτη μέρα που πάτησα το πόδι μου εκεί. Λίγο αργότερα γίναμε σχεδόν ταυτόχρονα γονείς κι έκτοτε συζητάμε κυρίως για τις κόρες μας. Ως γνήσια ντίβα, αρνήθηκε να μου μιλήσει γι’ αυτό το ρεπορτάζ, είναι όμως ο πιο άοκνος συνεχιστής της μνήμης του Φίλιον. Στο Facebook ποστάρει φωτογραφίες αρχείου από τα τριάντα χρόνια λειτουργίας του καφενείου, στιγμιότυπα από παρουσιάσεις βιβλίων ή πολιτικές ζυμώσεις και αναδημοσιεύει ευχές και σκίτσα από διάσημους πελάτες, όπως ο Αλέκος Φασιανός και ο Αντώνης Κυριακούλης.
ΚΑΘΕΝΑΣ ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ
Παραδοσιακά οι καλλιτέχνες κάθονταν στα τραπέζια που βρίσκονται εγγύτερα στον Άγιο Διονύσιο. Η Γλυκιά συμμορία θρήνησε πρώτα τον Τάκη Μόσχο και μετά τον Τάκη Σπυριδάκη, ενώ πριν από λίγους μήνες μια ατυχής δήλωση του Κωνσταντίνου Τζούμα και η επακόλουθη «ακύρωσή» του τον βρήκαν να μονολογεί στα μέσα τραπέζια, τρώγοντας το καθιερωμένο μεσημεριανό του. Ο Άλκης Παναγιωτίδης εξακολουθεί να τον περιβάλλει με την τρυφερότητα που έχει ένας γονιός για ένα άτακτο παιδί με διάσπαση προσοχής for old times’ sake. Aν ήταν μαζί και δεν είχε πεθάνει αιφνιδίως ο Γιώργος Κοτανίδης το 2020, θα έκανε το ίδιο, άρα η στοργή θα ήταν διπλή. Από τη σκηνοθετική παρέα κατέλαβαν τα πρώτα τραπέζια ο Κώστας Αριστόπουλος κι ο Νίκος Κουτελιδάκης, εκεί ακριβώς που περνούσε τα χρόνια της Νομικής Σχολής ο Χρήστος Χωμενίδης. Στα ενδιάμεσα τραπέζια απλώνονταν κάποτε οι πολιτικοί, από τον Κώστα Λαλιώτη και τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη μέχρι τον Νίκο Ξυδάκη, που αποτέλεσε την πιο πρόσφατη γέφυρα μεταξύ δημοσιογραφίας και Βουλής. Στον πρότερο βίο του επανέκαμψε και ο Σταύρος Θεοδωράκης, ο οποίος έχει πια τον χρόνο να δίνει ραντεβού με τον Φώτη Γεωργελέ και τον Ανδρέα Παπαδόπουλο κάθε Σάββατο στο τέρμα, κάτω από τον καθρέφτη. (Συχνά φέρνει τον σκύλο του.) Το δημοσιογραφικό προπύργιο είναι αυτό που κηρύσσει το τέλος της επικράτειας του Φίλιον.
Η ΤΡΑΥΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΕΠΙ ΣΥΡΙΖΑ
Ο Σταύρος Θεοδωράκης, του οποίου το Ποτάμι πιθανότατα εξασφάλιζε αυτοδυναμία στο Φίλιον το 2015, προτιμά τον χαρακτηρισμό «χωριάτικο μπιστρό». «Θα παραξενεύει ίσως κάποιους ο όρος “χωριάτικο”. Και όμως, σε αυτόν τον όρο συμπυκνώνονται τρία θαυμαστά συστατικά του: το αυθεντικό, το φιλόξενο και το παρεΐστικο. Αυτά θα σου πουν όλοι για το Φίλιον. Δεν έχει άγχος να νεωτερίσει, οι άνθρωποί του είναι χαμογελαστοί και οι παρέες ξεπηδούν ανεμπόδιστες», λέει στο «Κ».
«Για την επιλογή της δεύτερης λέξης –“μπιστρό”– κανείς πιστεύω δεν θα έχει αντιρρήσεις. Στη γαλλική του εκδοχή βέβαια, εκ του απεριτίφ bistrouille, που συνδυάζει καφέ με λικέρ. Και όχι βέβαια στη ρωσική του εκδοχή, που σημαίνει “γρήγορο”. Γιατί τα πράγματα στο Φίλιον –αν εξαιρέσεις το σερβίρισμα– κινούνται αργά. Για να δοθεί χρόνος στις παρέες να χαλαρώσουν και να λύσουν τα προβλήματα του πλανήτη».
Η «διάσπαση του Φίλιον» ήρθε όταν –εσφαλμένα κατά πολλούς– ταυτίστηκε με τον ΣΥΡΙΖΑ την περίοδο που το κόμμα ήταν στην κυβέρνηση. Το 2015, ο τότε κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος, Νίκος Φίλης, δέχτηκε επίθεση από άλλους πελάτες, που άρχισαν να τον εγκαλούν επειδή η κυβέρνηση οδηγούσε τη χώρα στη δραχμή. Τη σύγχυση για το ιδεολογικό στίγμα του ιστορικού καφενείου έσπευσε να διαλύσει ο σκιτσογράφος Ανδρέας Πετρουλάκης με άρθρο του στο Protagon, το καλοκαίρι του 2017: «Το Φίλιον είναι ένα καφέ έξοχα αστικό, αστικός όμως είναι και ο μύθος ότι είναι ή υπήρξε ποτέ στέκι Συριζαίων. Ας τελειώνουμε επιτέλους με αυτό… Ίσως φταίει το γεγονός ότι για χρόνια υπήρξε το στέκι του Μιχάλη Παπαγιαννάκη και της παρέας του, αλλά αυτό γινόταν από την εποχή που δεν υπήρχε ακόμα ΣΥΡΙΖΑ και δεν θα βρεθεί κανείς να πει ότι το κλίμα Παπαγιαννάκη έχει καμιά σχέση με τα δομικά υλικά του κόμματος που κυβερνά». Πιο ακριβής θα ήταν ίσως η διαπίστωση πως εκείνη την περίοδο «το Φίλιον ήταν το Ποτάμι!»
Πάντως, από το 2019 μέχρι σήμερα έχει διευρυνθεί η δεξαμενή ψηφοφόρων της ΝΔ, χάρη στο φιλελεύθερο προφίλ του Κυριάκου Μητσοτάκη, αλλά και ο σύλλογος φανατικών θαυμαστών του κομματικά άστεγου Βαγγέλη Βενιζέλου. Το βέβαιο είναι ότι σε όλες τις εσωτερικές διεργασίες της Κεντροαριστεράς οι θαμώνες παθιάζονται, ψηφίζουν στο παρακείμενο Πνευματικό Κέντρο και μετά συνωστίζονται κάτω από την πράσινη τέντα και τα καλλιγραφικά γράμματα της πινακίδας, για να τσακωθούν. Η «Αριστερά του Φίλιον» είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται συχνά απαξιωτικά, κάπως σαν ελληνικό συνώνυμο του «Gauche caviar» («H Αριστερά του χαβιαριού»), αφήνοντας να εννοηθεί ότι η πελατεία του ανήκει σε μια αριστερή διανόηση, απαλλαγμένη από τις αγωνίες της βιοπάλης και γι’ αυτό ξεκομμένη από την κοινωνία, αυτιστική, που διαρκώς ασχολείται με μικρο-ίντριγκες και ανύπαρκτες διαμάχες.
Στις γιορτές, όμως, τα τραύματα επουλώνονται, οι νεκροί μνημονεύονται με νοσταλγία, οι ζωντανοί συγχωρούνται και το κέικ που έρχεται με τον καφέ είναι κερασμένο. Οι παρέες διαχέονται, η αυστηρή διάταξη των τραπεζιών καταστρατηγείται, το Κολωνάκι ακουμπάει ανεπαίσθητα τα Εξάρχεια. Κι όταν χτυπούν οι καμπάνες του Αγίου Διονυσίου, οι άθεοι αριστεροί καφενόβιοι υψώνουν το βλέμμα στον ουρανό: «Τι περίεργο, πέρασαν τριάντα χρόνια, αλλά θυμάμαι σαν χθες που έλεγα πως δεν θα ξαναπατήσω το πόδι μου στο Φίλιον».
Μια παράδοξη μακροζωία
Γιατί τα γενέθλια του Φίλιον έχουν κάθε λόγο να γιορταστούν σε πείσμα μιας εποχής που έχει μεταφέρει τη χαρά της συναναστροφής από τον πραγματικό στον ψηφιακό κόσμο.
Το φίλιον είναι ίσως ένα από τα τελευταία αθηναϊκά στέκια όπου βλέπεις ανθρώπους να διαβάζουν εφημερίδα. Αυτό είναι από μόνο του ένα κριτήριο για να το κατατάξεις σε μια ειδική κατηγορία αστικών καφενείων που (ας το ομολογήσουμε) αποτελούν είδος υπό εξαφάνιση. Σε μια εποχή που το βλέμμα μπορεί να σαρώσει οποιαδήποτε συνοικιακή πλατεία με δεκάδες καφέ χωρίς να εντοπίσει ούτε μισό αναγνώστη, η μακροζωία του Φίλιον συνιστά γεγονός που πρέπει να γιορταστεί· και, ευτυχώς, γιορτάστηκε δεόντως χθες το βράδυ από φίλους και θαμώνες.
Μακάρι ανάλογες γιορτές να είχαν οργανωθεί και από ιδιοκτήτες άλλων ιστορικών καφενείων της Αθήνας πριν πληροφορηθούμε από τις εφημερίδες για το απότομο τέλος τους. Φαίνεται ότι η οικογένεια Νέζη, που «τρέχει» το Φίλιον, έχει πλήρη επίγνωση της μοναδικότητας του χώρου στον αθηναϊκό χάρτη. Όταν ο επίγονος του Dolce προσγειωνόταν με διαφορετικό όνομα στις αρχές της δεκαετίας του ’90, καφενεία αυτού του χαρακτήρα ήταν μάλλον ο κανόνας στο κέντρο της πόλης: ένα μέρος για να συναντήσεις φίλους και γνωστούς (χωρίς απαραίτητα να έχεις κλείσει ραντεβού μαζί τους), ένα μέρος που οι σερβιτόροι είχαν προϋπηρεσία μεγαλύτερη του έτους, ένα μέρος για να πιεις τον καφέ σου και να διαβάσεις την εφημερίδα σου. Επιμένω στις εφημερίδες όχι από επαγγελματικό πατριωτισμό, αλλά γιατί η τελετουργία της ανάγνωσης σήμαινε πολλά περισσότερα από αυτά που μπορεί να «διαβάσει» σήμερα ένας εικοσάρης. Το 1992 δεν υπήρχαν κινητά και δεν υπήρχε Internet. Αρκεί αυτή η επισήμανση για να αντιληφθούμε ότι μιλάμε για ένα άλλο σύμπαν. Από εκείνη την εποχή πολλά στέκια που θεωρούσαμε δεδομένα (όπως δεδομένους θεωρούμε τους φίλους μας ή το περίπτερο της γειτονιάς) εξαφανίστηκαν από προσώπου γης. Ελάχιστα διατήρησαν την ιστορική επωνυμία, με τον ευγενή σκοπό να συγκεράσουν την ατμόσφαιρα μιας άλλης εποχής με τις «ανάγκες» του σήμερα. Δεν γνωρίζω ένα εγχείρημα που να πέτυχε αυτόν τον φιλόδοξο στόχο· η πραγματικότητα αποδείχθηκε καταλυτική και μοιραία, εις βάρος κάθε απόπειρας προσαρμογής του «χθες» στο «τώρα». Το χθες είναι χθες, και από αυτή την άποψη είναι προτιμότερη η ειλικρίνεια: ποιος θα ήθελε να ξαναδεί το αγαπημένο Ιdeal της οδού Πανεπιστημίου μασκαρεμένο και τελικά αγνώριστο;
Η «βουλιμία» για το καινούργιο
Φυσικά η αδυναμία της Αθήνας να διατηρήσει τα κοινωνικά της τοπόσημα (καφενεία, εστιατόρια, βιβλιοπωλεία) λέει κάτι που δεν είναι ευχάριστο. Κι άλλες πόλεις, με πολύ μεγαλύτερο αστικό βάθος, βρίσκονται συχνά στη δυσάρεστη θέση να αποχαιρετούν τοπικούς θρύλους. Καμία όμως δεν φτάνει τη δική μας «βουλιμία» να αντικαθιστούμε σημεία αναφοράς της κοινωνικής ζωής της πόλης με τόση ευκολία. Έχω αναρωτηθεί πολλές φορές γιατί συμβαίνει αυτό· ίσως έχει να κάνει με τα διαδοχικά κύματα εσωτερικής μετανάστευσης ή με τη σταδιακή αποδυνάμωση του κέντρου στη διάρκεια της Μεταπολίτευσης. Μακάρι να είχαν έρθει αλλιώς τα πράγματα και ο κόσμος να μην εγκατέλειπε μαζικά τις κεντρικές συνοικίες από το 1975 και μετά. Μακάρι μια κυριακάτικη βόλτα στο Κολωνάκι ή στην Κυψέλη να προκαλούσε σήμερα την ίδια συγκίνηση με μια έξοδο στο καφέ της μόδας της γειτονιάς μας ή στην κοντινή μας ταβέρνα. Αλλά ο κόσμος είναι αυτός που είναι. Και σε μεγάλο βαθμό είναι κυρίως ψηφιακός: εκεί συμβαίνουν τα πιο πολλά από αυτά που έκαναν καφενεία σαν το Φίλιον ασυναγώνιστα και μοναδικά. Εκεί «διαβάζουμε» τις εφημερίδες μας, εκεί πίνουμε τον καφέ μας (με το λάπτοπ ή το τάμπλετ στο χέρι), εκεί συναναστρεφόμαστε με πραγματικούς ή με ψηφιακούς φίλους, εκεί συμφωνούμε ή μαλώνουμε για τα πολιτικά ή για τις ομάδες, εκεί μοιραζόμαστε τις φωτογραφίες από τις διακοπές και τα ταξίδια μας, εκεί καμαρώνουμε για τις επιτυχίες των παιδιών μας. Ο κόσμος του καφενείου έχει μεταφερθεί αλλού. Δεν έχουμε ανάγκη τον χώρο, τις καρέκλες, τα τραπέζια, τους σερβιτόρους.
Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο τα γενέθλια του Φίλιον είναι μια ιστορία επιβίωσης που αξίζει να γιορταστεί. Γιατί μας θυμίζει κάτι που ήδη ξέρουμε: τις περισσότερες φορές είναι οι εξαιρέσεις, οι μικρές λοξοδρομήσεις, οι ανεπαίσθητες ανορθογραφίες που δείχνουν τον δρόμο για μια άλλη ζωή.