Η μικρή βιβλιοθήκη που πρόσφατα αγόρασα από το γνωστό σουηδικό πολυκατάστημα ήταν το πρώτο έπιπλο που συναρμολόγησα μόνος μου. Μόλις βεβαιώθηκα πως τα ράφια ήταν καλά βιδωμένα στους ξύλινους τοίχους, στάθηκα σε απόσταση, την καμάρωσα με ασυνήθιστη περηφάνια και τη φαντάστηκα γεμάτη με τα βιβλία που είχα τόσο καιρό πεταμένα από δω κι από κει. Ένιωσα ικανοποίηση, μια ζεστασιά. Και μπορεί το έπιπλο να ήταν σουηδικής προέλευσης, η πρώτη λέξη όμως που μου ήρθε στον νου εντοπίζεται στη δανική και στη νορβηγική γλώσσα και περικλείει το αίσθημα της απόλαυσης ήρεμων και καταπραϋντικών δραστηριοτήτων: το γνωστό hygge (προφέρεται χού-γκα).
Από όλες τις σκανδιναβικές έννοιες που επεκτείνονται πέρα από τα σύνορα της Δανίας, της Νορβηγίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας, το hygge είναι μακράν η πιο διαδεδομένη. Αν και έχει συνδεθεί με τη Δανία, η λέξη προέρχεται από τα παλαιά νορβηγικά και σημαίνει «σκέφτομαι». Στον 18ο αιώνα, πολλοί Δανοί συγγραφείς τη χρησιμοποίησαν στα κείμενά τους, ανάμεσά τους και ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν στο παραμύθι Το τελευταίο μαργαριτάρι. Ετυμολογικό λεξικό του 1903 στις δύο γλώσσες ορίζει το hygge ως «το να δίνει κανείς κίνητρο, ανακούφιση και χαρά». Λαϊκές παραδόσεις δίνουν διαφορετικές εκδοχές, που μας βάζουν σε γλωσσολογικά μονοπάτια που περιπλέκουν την καταγωγή της λέξης. Η πρώτη αναφορά του hygge ως τρόπου ζωής στα αγγλικά ήταν το 1957, σε μια λογοτεχνική ανταπόκριση του συγγραφέα Ρόμπερτ Σάπλεν από την Κοπεγχάγη για το περιοδικό New Yorker: «Τα πεζοδρόμια είναι γεμάτα με χαμογελαστούς (hyggelige) ανθρώπους, που σηκώνουν συνεχώς τα καπέλα τους ο ένας στον άλλον και κοιτούν κάποιον ξένο με μια έκφραση που δείχνει ότι θα ήθελαν να τον γνώριζαν καλύτερα, για να σηκώσουν τα καπέλα τους προς αυτόν» (New Yorker, τεύχος 132, Μάιος 1957).
ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΤΕΛΙΚΑ ΑΥΤΗ Η ΛΕΞΗ;
Η λέξη ορίζει ένα στοιχείο του τρόπου ζωής που είναι ριζωμένο στη δανική πολιτιστική κουλτούρα και κινείται γύρω από την ποιότητα της ψυχικής άνεσης που προσφέρει ένα αίσθημα ικανοποίησης και ζεστασιάς. Ακόμα και οι ίδιοι οι Δανοί δυσκολεύονται να το ορίσουν στα δανικά. Σύμφωνα με το πολιτιστικό λεξικό της Βασιλικής Βιβλιοθήκης της Δανίας, το hygge είναι «ένας συγκεκριμένος τρόπος να ερχόμαστε κοντά και να αισθανόμαστε ασφαλείς, παρόντες και άνετοι. Ένας συναισθηματικός χώρος όπου τίποτα δεν είναι άβολο και δεν υπάρχουν διαφωνίες. Μια έννοια που εκφράζει τα απλά πράγματα της ζωής, όπου απολαμβάνετε το παρόν και δεν αφήνετε το μυαλό σας να ενοχληθεί από κάποιον εξωτερικό παράγοντα […]». Η εγγύτητα δεν είναι απαραίτητα το ζητούμενο, αλλά η αίσθηση της άνεσης. Άρθρα που αναφέρονται στο hygge θεωρούν ως προαπαιτούμενο το άναμμα των κεριών, τον χαμηλό φωτισμό, την απόλαυση ενός χορταστικού κέικ με τη συνοδεία ενός αλκοολούχου ποτού. Σε μεγάλο βαθμό, αυτά έχουν καλλιεργηθεί από τις εκδοτικές προσπάθειες που έχουν ως θέμα τη συγκεκριμένη φιλοσοφία. Βάσει των δεικτών «ευτυχίας» που μετρούν διεθνείς οργανισμοί, η Δανία θεωρείται πως ανήκει στις πιο ευτυχισμένες χώρες του κόσμου, με πολλούς ανθρώπους να αναρωτιούνται για τους παράγοντες που κάνουν τους Δανούς χαρούμενους. Ερευνητές ευτυχίας, όπως ο Μάικ Βίκινγκ, πολιτικός επιστήμονας και διευθυντής του Ινστιτούτου Έρευνας Ευτυχίας στην Κοπεγχάγη, και δημοσιογράφοι που ασχολούνται με θέματα ευεξίας, όπως η Έλεν Ράσελ, έγραψαν βιβλία με θεματικές τον δανικό τρόπο ζωής γύρω από τη φιλοσοφία του hygge. Ήταν τέτοια η επιρροή αυτών των εκδόσεων, που η λέξη συμπεριλήφθηκε στη σύντομη λίστα για τη «Λέξη της Χρονιάς» του Λεξικού της Οξφόρδης.
ΣΚΑΝΔΙΝΑΒΙΚΗ ΓΑΛΗΝΗ
Ο μοντερνισμός του σκανδιναβικού ντιζάιν τη δεκαετία του ’50 ακολουθεί τις καθαρές γραμμές που εξασφαλίζουν διαχρονικότητα, την ουδέτερη παλέτα χρωμάτων που εμπνέεται από τη φύση και τα λειτουργικά και ελκυστικά έπιπλα που μπορούν να συνδυαστούν με ένα εύρος διαφορετικών στιλ. Η φιλοσοφία πίσω από τον σχεδιασμό των επίπλων στοχεύει στη δημιουργία ήρεμων χώρων που μπορούν να προσφέρουν ανακούφιση από το άγχος της καθημερινότητας. Τα τελευταία χρόνια, η γαλήνη που εκπέμπουν οι εικόνες από εσωτερικούς χώρους στη Σκανδιναβία πυροδότησε μια τάση στην Ευρώπη και στην Αμερική, με ιδιαίτερη έμφαση σε διάφορες λέξεις στις σκανδιναβικές γλώσσες, οι οποίες εκδηλώνουν ένα –πολλές φορές πρωτόγνωρο– αίσθημα ψυχικής ηρεμίας που δεν μπορεί να εκφραστεί μονολεκτικά σε πολλές γλώσσες. Η δανική λέξη lykke (λού-κα), για παράδειγμα, εμπεριέχει την καλοτυχία και την ευτυχία, και η ανάλυση του όρου συναγωνίζεται με τα βιβλία που έχουν γραφτεί για το hygge. Διασχίζοντας νοητά τη γέφυρα Ορέσουντ, που συνδέει την Κοπεγχάγη με το σουηδικό Μάλμε, βρίσκουμε κι άλλες λέξεις που περιγράφουν ένα φάσμα του σκανδιναβικού τρόπου ευεξίας. Το lagom είναι η σουηδική απάντηση στο «μέτρον άριστον» του Κλεόβουλου. Η ενέργεια για μια δραστηριότητα περιγράφεται με τη λέξη orka, η οποία λειτουργεί σαν ρήμα, επίθετο, επίρρημα, αλλά και… σαν τρόπος εκδήλωσης αρνητικής ενέργειας, ανάλογα με το ηχόχρωμα της φωνής. Το κομμάτι της προσωπικής και ερωτικής ζωής δεν μένει «αβάπτιστο». Οι Σουηδοί έχουν πολλές λέξεις για να ονομάζουν τον σύντροφο, ανάλογα με τη φύση ή την απόσταση της σχέσης. H λέξη sambovikt όμως χωράει τη συναισθηματική ασφάλεια που προσφέρει μια πολύχρονη σχέση με τον σύντροφο. Ο δρόμος των συναισθημάτων πάντως περνάει μέσα από τη Νορβηγία, όπου το gruglede νοηματοδοτεί την ανάμειξη της ανυπομονησίας και του άγχους σε καταστάσεις όπως η πρώτη ημέρα στο σχολείο και το forelsket την ευφορία της πρώτης φοράς που ερωτεύεται κανείς.
Οι λέξεις αυτές δεν θα χρησιμοποιηθούν στον καθημερινό μας λόγο γιατί δεν είμαστε Σκανδιναβία. Εκφράζουν συναισθήματα και καταστάσεις που όλοι μας κάπου, κάπως, κάποτε έχουμε βιώσει, αλλά η γλώσσα μας δεν διαθέτει μονολεκτικούς ορισμούς. Στην προσπάθεια του κάθε ανθρώπου να ορίσει τον τρόπο ζωής που τον κάνει ευτυχισμένο, η δυσκολία της μετάφρασης των αντίστοιχων λέξεων σε άλλες γλώσσες είναι κάτι που εξάπτει την περιέργεια, σύμφωνα με την άποψη του καθηγητή Όλε Λάουριντσεν στο εθνικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο της Δανίας DR. Όχι πως είναι κακό. Ωστόσο, η υπερ-προβολή του σκανδιναβικού lifestyle σε όλο τον κόσμο ως ένα εξαγώγιμο, πολιτιστικό προϊόν απομακρύνεται από το πραγματικό του νόημα.
ΟΙ ΔΑΝΟΙ ΤΟ ΞΕΡΟΥΝ;
«Αλήθεια, είναι το hygge κάτι δημοφιλές στη Δανία;» Δανοί χρήστες του reddit παίρνουν τον λόγο: «Είναι μια ιδέα που για κάποιο λόγο έχουν ερωτευτεί οι ξένοι. Υπάρχει όντως, αλλά όχι με τρόπο, όπως “αγοράστε αυτό το βιβλίο για να βιώσετε το hygge”», αναφέρει ο χρήστης EmilNorthMan. «Θέλετε να μάθετε το μυστικό για το hygge; Κάντε πράγματα με ανθρώπους που συμπαθείτε!» λέει ο TonyGaze.
Πολλοί Δανοί που ζουν σε χώρες του εξωτερικού παρατηρούν πως το hygge και οι λοιπές σκανδιναβικές έννοιες έχουν θυσιαστεί στον βωμό του καταναλωτισμού, εκφράζοντας πια μια φιλοσοφία πλασματικής ευτυχίας. Στην ιστοσελίδα Mashable, η Δανή κωμικός Σοφί Χάγκεν πιστεύει πως το hygge έχει εξελιχθεί στο πιο περίεργο πράγμα που μπορεί να διατεθεί ξαφνικά προς πώληση: «Είναι εκπληκτικά περίεργο το να βρίσκεις μια κουβέρτα hygge που κοστίζει 85 λίρες και υπόσχεται να σου μεταδώσει το συν-αίσθημα. Βρήκα ένα αρωματικό κερί που λέγεται hygge που κόστιζε 35 λίρες και το αγόρασα, γιατί ήθελα να μάθω απεγνωσμένα πώς στην ευχή μυρίζει το hygge. Νομίζω πως ήταν κανέλα». Ακόμα και οι ίδιοι οι συγγραφείς βιβλίων για τον σκανδιναβικό τρόπο ζωής, όπως ο Μάικ Βίκινγκ, αντιλαμβάνονται πως αυτές οι έννοιες έχουν αρχίσει να αλλοιώνονται. Με μια πρόχειρη αναζήτηση στο Google μπορεί κανείς να βρει αντικείμενα σαν αυτά που βρήκε η Χάγκεν στα ράφια των σούπερ μάρκετ.
HYGGE ΚΑΙ ΣΤΑ ΔΥΣΚΟΛΑ
Παρ’ όλα αυτά, οι τάσεις αυτές δεν έγιναν δημοφιλείς μόνο επειδή πλασάρονται ως διαφημιστικό προϊόν, αλλά και από ένα πηγαίο ενδιαφέρον για το πώς οι Σκανδιναβοί κατορθώνουν να είναι ευτυχισμένοι σε ταραγμένες στιγμές. Το 2016, χρονιά που το hygge έγινε δημοφιλές στην Αμερική και στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο Ντόναλντ Τραμπ εξελέγη πρόεδρος των ΗΠΑ και διεξήχθη το δημοψήφισμα για το Brexit. Το 2021, η μόδα του hygge επανήλθε στα lockdown, σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της Covid -19 στην ψυχική υγεία. «Οι άνθρωποι είναι πολύ αγχωμένοι για το μέλλον και αισθάνονται μια βαθιά ανάγκη να προσέξουν τους εαυτούς τους. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τους εξωγενείς παράγοντες, αλλά μπορούμε να ελέγξουμε τους εαυτούς μας. Αυτός είναι και ο σκοπός του hygge», αναφέρει στο TIME ο Νορβηγός Σίγκνε Γιόχανσεν, συγγραφέας του How to Hygge: The Secrets of Nordic Living.
Για την ώρα, ελέγχω τον εαυτό μου τοποθετώντας τα βιβλία στη βιβλιοθήκη που μόλις συναρμολόγησα. Να όμως που τελείωσα και δεν ξέρω πώς να το διαχειριστώ. Μήπως τώρα να κάνω το hygge πράξη με μια χαλαρή παρέα με την οποία θα νιώσω άνετα και θα αποσυνδεθώ από την καθημερινότητα ή να προσπαθήσω να βρω μια άλλη σκανδιναβική λέξη που να ορίζει τη χαρούμενη διάθεση στην αρχή μιας δημιουργικής ασχολίας και τη βαρεμάρα που τη διαδέχεται μόλις αντιμετωπίζω τις πρώτες δυσκολίες;
☛ Κάποια λήμματα ακόμα
→ friluftsliv Νορβηγική λέξη που μεταφράζεται ως «υπαίθρια ζωή». Έγινε δημοφιλής από τα θεατρικά του Χένρικ Ίψεν, ο οποίος χρησιμοποίησε τον όρο για να περιγράψει την αξία τού να περνάς χρόνο σε απομακρυσμένες τοποθεσίες για πνευματική και σωματική ευεξία.
→ sisu Αποφασιστικότητα, πείσμα και μάχη μέχρι τελικής πτώσης. Αυτή η φινλανδική λέξη που ακούγεται τόσο γλυκά εμπεριέχει μια μαχητική φιλοσοφία που ορίζει τον αγώνα που πρέπει να δώσει κάποιος, ακόμα και αν όλες οι πιθανότητες είναι εναντίον σου. Μάλιστα, συνοψίζει και το ακμαίο ηθικό των Φινλανδών.
→ badkruka Στη Σουηδία υπάρχουν και αυτοί που αρνούνται πεισματικά να κολυμπήσουν στη θάλασσα και στις λίμνες ή να βάλουν το σώμα τους σε μια καυτή σάουνα. Αντί να εξηγούν πώς και γιατί, χρησιμοποιούν αυτή τη λέξη.
→ ildsjel Αν έχετε δει το Parks and Recreation, είναι η νορβηγική λέξη που περιγράφει καλύτερα τη Λέσλι Νόουπ. Είναι εκείνο το άτομο που διοικεί την τοπική ομάδα, είναι μέλος του δημοτικού συμβουλίου, οργανώνει δράσεις για την κοινότητα και λειτουργεί σαν μέντορας για τους νεότερους, χωρίς να ζητήσει ούτε μία… κορώνα για τις υπηρεσίες του. Γι’ αυτό, υπάρχει και ειδικό, εθνικό βραβείο για τον Ildsjel της χρονιάς.
→ kalsarikannit Οι Φινλανδοί μιλούν στην καρδιά των σπιτόγατων. Όσοι αρέσκονται στο να μένουν σπίτι, να ετοιμάζουν ποτά και να μεθούν με τους φίλους τους φορώντας μόνο τα εσώρουχά τους, το εύγλωττο kalsarikannit περιγράφει μονολεκτικά τον τρόπο ζωής τους.
→ vobba Το παιδί είναι άρρωστο, ζητάς άδεια από τη δουλειά για να το φροντίσεις, αλλά τελικά συνεχίζεις να δουλεύεις. Αυτή η μικρή, καθημερινή ιστορία χωράει στη λέξη vobba. Αν και παγκόσμιο πρόβλημα, οι Σουηδοί εμπνεύστηκαν αυτή τη λέξη από το ρήμα «δουλεύω» και από το πρόγραμμα κοινωνικής πρόνοιας που επιδοτεί γονείς με παιδιά.