Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ του 21ου αιώνα ξεκίνησε με μικρή καθυστέρηση το 2002. Κι αυτό παρά το ότι την αμέσως προηγούμενη χρονιά είχαν κυκλοφορήσει βιβλία εξαιρετικά σημαντικά, τα οποία δύο δεκαετίες αργότερα θεωρούνται ήδη κλασικά, όπως π.χ. οι Διορθώσεις του Φράνζεν, η Εξιλέωση του Μακ Γιούαν ή το Αούστερλιτς του Ζέμπαλντ.
Πίσω όμως από αυτόν τον βολικό και αυθαίρετο ισχυρισμό κρύβεται ένας συμβολισμός: το 2002 κυκλοφόρησε στις Ηνωμένες Πολιτείες κι έπειτα σε ολόκληρο τον κόσμο το Μίντλσεξ του Τζέφρι Ευγενίδη, η πρώτη φράση του οποίου («Γεννήθηκα δύο φορές») ήταν σαν να όρισε τον καιρό που ακολούθησε. Και για να γίνει πιο σαφές όλο αυτό, αντιγράφω τις τρεις πρώτες γραμμές: «Γεννήθηκα δύο φορές: πρώτα σαν κοριτσάκι, μια μέρα του Γενάρη του 1960 ξεχασμένη από την αιθαλομίχλη, στο Ντητρόιτ. Και πάλι μετά, σαν έφηβος, σε κάποιο θάλαμο στα Επείγοντα, κοντά στο Πετόσκυ του Μίσιγκαν, τον Αύγουστο του 1974».
H Κάλι γίνεται Καλ, αφηγείται την ιστορία της οικογένειάς της από τη Μικρά Ασία στις ΗΠΑ και ο Ευγενίδης φέρνει στο λογοτεχνικό προσκήνιο το ζήτημα της ταυτότητας φύλου, πριν ακόμα νιώσουμε άνετα να συζητήσουμε οτιδήποτε σχετικό σε επίπεδο κοινωνίας. Και σε αντίθεση με το ονειρικό Ορλάντο της Γουλφ ή άλλες αντίστοιχες λογοτεχνικές απόπειρες στο παρελθόν, ο κόσμος στην αυγή του 21ου αιώνα ήταν πιο έτοιμος να ακούσει και να μην αντιμετωπίσει το ζήτημα ως μια μυθική παραδοξότητα. Ήταν η αρχή μιας εποχής όπου το ζήτημα της ταυτότητας γενικότερα, είτε αυτή αφορά το φύλο είτε τη σεξουαλική κατεύθυνση, κέρδισε το ενδιαφέρον της λογοτεχνίας και εκφράστηκε με έναν δυναμικό τρόπο.
Για τι πράγμα μιλάμε όταν μιλάμε για το μυθιστόρημα του 21ου αιώνα
Όχι ως διά μαγείας. Υπήρχε ένα κοινό που ήθελε να διαβάσει, αλλά και «προοδευτικές» επιτροπές έτοιμες να μοιράσουν βραβεία. Η λογοτεχνία άλλοτε δημιουργεί τάσεις, άλλοτε τις καταγράφει, άλλοτε απλώς συμπορεύεται: το Κορίτσι, γυναίκα, άλλο της Μπερναρντίν Εβαρίστο κούμπωσε στο κίνημα του #ΜeΤoo και της γυναικείας ενδυνάμωσης, όπως αντίστοιχα οι διεκδικήσεις της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας και η νέα αντίληψη γύρω από τη σεξουαλικότητα συνδέθηκαν με την άνοδο της κουίρ λογοτεχνίας και χάρισαν στάτους παγκόσμιων μπεστ σέλερ σε βιβλία όπως το Πλην του Άρθουρ Σον Γκριρ, η Λίγη ζωή της Χάνα Γιαναγκιχάρα ή το Στη Γη είμαστε πρό σκαιρα υπέροχοι του γεννημένου στο Βιετνάμ Όσεαν Βουόνγκ. Η περίπτωση του Βουόνγκ μπορεί να εξεταστεί και υπό μια άλλη γωνία: η ταυτότητα όσον αφορά την εθνικότητα, την καταγωγή, το χρώμα του δέρματος. Ειδικά στην αγγλοσαξονική λογοτεχνία οι φωνές πληθαίνουν. Όχι τόσο επειδή έχει αυξηθεί η κοινωνική ευαισθησία (έχει;), αλλά επειδή σήμερα είναι πια πολύ πιο εύκολο για κάποιον να εκφραστεί μέσα από τη λογοτεχνία χωρίς να είναι απαραίτητα λευκός – ακόμα κι αν αυτό συμβαίνει χάριν της πολιτικής ορθότητας.
Τεχνολογία και Περιβάλλον
Η ταυτότητα είναι το βασικό «θέμα» του μυθιστορήματος του 21ου αιώνα. Δεν είναι όμως το μόνο. Προφανώς οι σημερινοί λογοτέχνες δεν θα μπορούσαν να αγνοήσουν ότι ζούμε σε μια ψηφιακή εποχή. Είναι ενδεικτικός ο τρόπος που η Ιρλανδή μιλένιαλ Σάλι Ρούνεϊ ενσωματώνει την ηλεκτρονική επικοινωνία στα μυθιστορήματά της, ως κάτι δηλαδή απόλυτα φυσικό – η ίδια ακριβώς αποτύπωση στα πρώτα χρόνια του αιώνα έμοιαζε επιτηδευμένη. Η ψηφιακή κουλτούρα αποδίδεται ως στοιχείο καθημερινότητας, όπως είναι λογικό, αλλά η τάση που έχει εν προκειμένω ενδιαφέρον εντοπίζεται στην πληθώρα μυθιστορημάτων κριτικής ή ανησυχίας για τη νέα τάξη πραγμάτων. Ο Ντέιβ Έγκερς στον Κύκλο θίγει τις επικίνδυνες φιλοδοξίες των κολοσσών του διαδικτύου, ο Ισιγκούρο καταθέτει έναν προβληματισμό βιοηθικής φύσης στο Η Κλάρα και ο ήλιος, ο νεαρός Γάλλος Πιερ Ντικροζέ παρατηρεί στην Ανακάλυψη των σωμάτων πόσο απέχει η πρόοδος από την τρέλα.
Η τεχνολογία έχει συνήθως τον ρόλο του «κακού» στη σημερινή μυθοπλασία, κάτι που άλλοτε εκφράζεται με ψυχραιμία, άλλοτε με έναν διδακτισμό και μια ευκολία. Όπως ακρι- βώς συμβαίνει και με τα μυθιστορήματα που αφορούν το περιβάλλον και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και εντάσσονται στο ολοένα και πιο δημοφιλές είδος cli-fi (climate fiction). Το πιο εμβληματικό έργο στην κατηγορία αυτή είναι Ο δρόμος του Κόρμακ Μακάρθι, το μετααποκαλυπτικό έπος που ακολουθήθηκε από την επιτυχημένη κινηματογραφική του μεταφορά με τον Βίγκο Μόρτενσεν.
Το δυστοπικό μυθιστόρημα του Μακάρθι κέρδισε το Πούλιτζερ το 2007 και δώδεκα χρόνια αργότερα ο Ρίτσαρντ Πάουερς τιμήθηκε με το ίδιο βραβείο για τις Κορυφές της ζωής, ένα εντελώς άλλου τύπου περιβαλλοντικό μυθιστόρημα, ρεαλιστικής υφής, για την καταστροφή των δασών. Ο Πάουερς συστηματικά εκφράζει στα βιβλία του τις περιβαλλοντικές του ανησυχίες, αλλά εκείνες οι πρώτες σελίδες για την αιωνόβια καστανιά είναι κάπως αξέχαστες. Η λίστα είναι τεράστια και περιλαμβάνει κάθε λογής προσέγγιση, από καταστροφολογικά θρίλερ μέχρι αφηγήματα επιστημονικής τεκμηρίωσης. Ας σημειωθεί εδώ και το όνομα της Μάργκαρετ Άτγουντ, αλλά και κάποια ακόμα που βρήκαν το κοινό τους και στη χώρα μας, όπως της Μάγια Λούντε, της Τζένι Όφιλ, του Τζεφ Βαντερμίρ.
Διαφορά στον τρόπο
Όσον αφορά τη γραφή, όμως, όσον αφορά τον τρόπο, τη μορφή, την τεχνική, τι είναι αυτό που κυριαρχεί; Πώς γράφεται η λογοτεχνία σήμερα; Υπάρχει μία και μόνο απάντηση: οπωσδήποτε. Μπορεί να κυκλοφορήσει ένα μυθιστόρημα τριτοπρόσωπης αφήγησης με γραμμική δομή που θα θεωρούνταν ξεπερασμένο πριν από εκατό χρόνια και σήμερα να είναι απόλυτα αποδεκτό. Ή ένα μυθιστόρημα όπως το Σπίτι από φύλλα του Μαρκ Ζ.Ντανιελέφσκι, μεταμοντέρνο και ακραία πει ραματικό, με διαφοροποιήσεις στις γραμματοσειρές, αφηγηματικές εναλλαγές, έμφαση στις υποσημειώσεις, διακειμενικότητα κ.ά., και να είναι εξίσου αποδεκτό. Αν και υπάρχει ο πειρασμός να ισχυριστεί κανείς ότι ο πειραματισμός έχει επικρατήσει, κάτι τέτοιο θα ήταν υπερβολικό. Αυτό που κυριαρχεί είναι η ελευθερία και, ως επακόλουθο αυτής, η ποικιλία.
Όταν, για παράδειγμα, ο Guardian δημοσίευσε πρόπερσι τη λίστα των εκατό καλύτερων βιβλίων των δύο τελευταίων δεκαετιών, βρέθηκαν στην πρώτη δεκάδα μυθιστορήματα όπως το πολυμορφικό Cloud Atlas του Ντέιβιντ Μίτσελ, το Γκίλιαντ της Μάριλιν Ρόμπινσον με τη μεθοδική αφήγηση και τους φιλοσοφικούς στοχασμούς, ενώ για την πρώτη θέση επιλέχθηκε το ιστορικό μυθιστόρημα της Χίλαρι Μάντελ Γουλφ Χολ. Σε μια αντίστοιχη λίστα του BBC (πιο ταπεινή, με δώδεκα βιβλία, δημοσιευμένη το 2015) πρώτο ήταν ένα μυθιστόρημα του Δομινικανού συγγραφέα Τζούνοτ Ντίαζ, Η σύντομη θαυμαστή ζωή του Όσκαρ Γουάο, ένα βιβλίο που δεν λείπει από καμία σχετική λίστα και αντιμετωπίζεται ανεπίσημα ως πρότυπο για την εποχή μας. Ο Ντίαζ κάνει το εξής: θίγει το ζήτημα της ταυτότητας των χαρακτήρων (η μη αποδεκτή διαφορετικότητα, το βάρος των στερεοτύπων, η εξωτική κληρονομιά της καταγωγής κ.ά.), συνδυάζει μια κωμικοτραγική ιστορία ενηλικίωσης με αναφορές στην ποπ κουλτούρα, αξιοποιεί κάθε αφηγηματική δυνατότητα (υποσημειώσεις, εναλλαγές αφηγητών και προσώπων, μεταμυθοπλαστικά κόλπα κ.ά.) για να αποτυπώσει τελικά τη φρίκη του καθεστώτος Τρουχίγιο στη Δομινικανή Δημοκρα τία. Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Μάριο Βάργκας Γιόσα είχε καταπιαστεί με το ίδιο θέμα, αλλά με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο, σίγουρα λιγότερο ποπ και φαντασμαγορικό, στο αριστουργηματικό Η γιορτή του τράγου. Μια παράλληλη ανάγνωση των δύο βιβλίων αποδεικνύει το εύρος των δυνατοτήτων αλλά και το πώς αξιοποιούνται σήμερα.
Μιλώντας για τον ευατό μου
Το 2018, το περιοδικό Vulture επιχείρησε να σχηματίσει έναν «πρώιμο κανόνα του 21ου αιώνα». Με τη βοήθεια βιβλιοκριτικών, θεωρητικών της λογοτεχνίας και συγγραφέων δημιουργήθηκε μια λίστα τίτλων και προέκυψε το εξής συμπέρασμα: «Ένα τουλάχιστον ξεχωριστό νέο στιλ έχει κυριαρχήσει την τελευταία δεκαετία. Πείτε το autofiction αν θέλετε, αλλά στην πραγματικότητα είναι ένα ντόμινο κατηγοριών. […] Δεν είναι καν είδος». Ας το ονομάσουμε, λοιπόν, autofiction. Το πάντρεμα δύο αντίθετων κατευθύνσεων: της αυτοβιογραφίας, η οποία οφείλει να είναι πιστή στα γεγονότα, και της μυθοπλασίας, η οποία δικαιούται να μην είναι. Mια πρωτοπρόσωπη αφήγηση στην οποία το υποκείμενο είναι σαφές ότι ταυτίζεται με τον συγγραφέα, αλλά χωρίς τη δέσμευση της απόλυτης αλήθειας, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό.
Δεν τίθεται θέμα, ασφαλώς, για το πόσο προβληματικός είναι ένας τέτοιος ορισμός (πέρυσι δημοσιεύτηκε ένα σατιρικό κείμενο στο Literary Hub με τίτλο 10 νέοι ορισμοί του autofiction), αλλά ας δεχτούμε κάπως γενικόλογα ότι εξετάζουμε την περίπτωση που ένας συγγραφέας χρησιμοποιεί τον εαυτό του, εν γνώσει του αναγνώστη, ως κέντρο της πλοκής του. (Όχι κάτι πολύ διαφορετικό από αυτό που έκανε ο Προυστ πριν από έναν αιώνα, πάντως.) Κάτω από αυτή τη μεγάλη ομπρέλα έχουν στριμωχτεί ορισμένα πολύ σημαντικά ονόματα της εποχής μας: η κορυφαία Γαλλίδα Ανί Ερνό επιλέγει συχνά αυτή την τεχνική, ο Νορβηγός Καρλ Ούβε Κνάουσγκορντ αποφάσισε να διηγηθεί τη ζωή του στο εξάτομο έργο (πάνω από 3.500 σελίδες) με τον προκλητικό τίτλο Ο Αγών μου, η Βρετανίδα Ρέιτσελ Κασκ συνέθεσε την περίφημη τριλογία της (Περίγραμμα, Μετάβαση, Κύδος), δηλώνοντας στο New Yorker ότι ο «λογοτεχνικός χαρακτήρας δεν υπάρχει πια». Στους λογοτεχνικούς κύκλους η επικράτηση αυτού του είδους διχάζει. Κάποιοι το θεωρούν ναρκισσιστικό, περιοριστικό, παραπλανητικό, άλλοι ειλικρινές, άμεσο, αποκαλυπτικό. Εξαρτάται, φαντάζομαι, από την περίσταση.
Αν θέλουμε να είμαστε ελαστικοί, μπορούμε να πούμε ότι σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η Τετραλογία της Νάπολης της Έλενα Φεράντε, ένα έργο- φαινόμενο για τα ιταλικά γράμματα, στο οποίο είναι μάλλον ξεκάθαρος ο συνδυασμός αυτοβιογραφικών στοιχείων και μυθοπλασίας. Η ιδιαιτερότητα του μυστηριώδους προφίλ της Φεράντε θέτει πάντως έναν άλυτο γρίφο για το πού αρχίζει και πού τελειώνει το εγώ του συγγραφέα. Στο μεταξύ, το γεγονός ότι μια ιστορία για τις φτωχογειτονιές της Νάπολης έφτασε να διαβάζεται σε 40 διαφορετικές χώρες, σημαίνει, όπως παρατηρεί ο κριτικός Άνταμ Κιρς, ότι πρόκειται γι’ αυτό που ο ίδιος ονομάζει «παγκόσμιο μυθιστόρημα», το είδος δηλαδή του μυθιστορήματος που δεν έχει σύνορα και αφορά την παγκόσμια κουλτούρα.
Ο Κιρς εξέδωσε το 2017 μια μελέτη με τίτλο The Global novel: Writing the World in the 21st Century. Χάρη στην παγκοσμιοποιημένη μας σκέψη, στα φθηνά αεροπορικά εισιτήρια, στον πολλαπλασιασμό των μεταφρασμένων τίτλων ή απλώς στο ίντερνετ, ορισμένα βιβλία φαίνεται πως μας αφορούν όλους, τουλάχιστον εν δυνάμει. Είναι ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζουν την ανθρώπινη φύση, μια, ας πούμε, lingua franca που καθιστά όλα τα υπόλοιπα στοιχεία της μυθοπλασίας διακοσμητικό περιτύλιγμα. Ο Κιρς αναφέρεται, εκτός από τη Φεράντε, στον Παμούκ, στον Μπολάνιο (το 2666 είναι το απόλυτο παγκόσμιο μυθστόρημα), στον Μουρακάμι κ.ά. Κοινό γνώρισμα όλων των παραδειγμάτων που φέρνει ο Κιρς είναι ότι πρόκειται για πολύ καλά βιβλία. Ίσως, δηλαδή, το βασικό χαρακτηριστικό ενός «παγκόσμιου μυθιστορήματος» είναι απλώς η ποιότητά του.
Το σχεδόν πραγματικό
Το 2014, σε ένα πολυσυζητημένο άρθρο που δημοσιεύτηκε στον Guardian, o συγγραφέας Ντέμιαν Γουόλτερ κατέθεσε τον εξής ισχυρισμό: το πρώτο
μεγάλο λογοτεχνικό κίνημα του 21ου αιώνα λέγεται transrealism.
Δεν υπάρχει, από όσο γνωρίζω, κάποιος αντίστοιχος όρος στα ελληνικά· ορίζεται, πάντως, ως ο συνδυασμός της επιστημονικής φαντασίας με τον ρεαλισμό. Όταν ένα φανταστικό στοιχείο συνυπάρχει με την πραγματικότητα. Ας θεωρήσουμε ως πρότυπο τον Φίλιπ Ντικ ή ακόμα και τον Βόνεγκατ. Το κίνημα του transrealism δεν είναι καινούργιο (γεννήθηκε επίση- μα το 1983 με το μανιφέστο του Ρούντι Ράκερ), αλλά, κατά τον Γουόλτερ, αποκτά υπόσταση στην εποχή μας. Ο στόχος του κινήματος, κατά τον ίδιο, είναι ο εξής: «Τόσο η επιστημονική φαντασία όσο και ο ρεαλισμός παρέχουν μια διάσταση ανακούφισης – η επιστημονική φαντασία με το να μας δείχνει έναν τρόπο διαφυγής από την πεζή πραγματικότητα, ενώ ο ρεαλισμός με το να μας καθησυχάζει ότι η πραγματικότητα στην οποία βασιζόμαστε είναι σταθερή, μόνιμη και αμετάβλητη. Το κίνημα του transrealism υπάρχει για να μας κάνει να νιώσουμε άβολα, λέγοντας ότι η πραγματικότητα είναι, στην καλύτερη περίπτωση, μια κατασκευή και, στη χειρότερη, ανύπαρκτη. Και ότι δεν υπάρχει διέξοδος από αυτή τη συνειδητοποίηση».
Θεωρητικά αυτό ακούγεται θαυμάσιο. Στην πράξη δεν είναι ακριβώς σαφές τι διαφορά υπάρχει, π.χ., από τον μαγικό ρεαλισμό ή το slipstream και το κίνημα δεν απέκτησε ποτέ κάποιο ιδιαίτερο κύρος, ωστόσο μπορούμε να εντοπίσουμε ορισμένες αλήθειες, ειδικά αν αφαιρέσουμε τις πολλές ταμπέλες. Γιατί αυτό που τελικά συμβαίνει είναι ότι μια πιο μέινστριμ (ή ίσως πιο ήπια;) εκδοχή της επιστημονικής φαντασίας, πιθανόν και χάρη στην τηλεόραση και στο σινεμά, μπορεί να έχει τη θέση της σε οποιαδήποτε βιβλιοθήκη. Για να διαβάσει κανείς τις μικρής φόρμας ιστορίες του Τεντ Τσιάνγκ, τον Σταθμό Έντεκα της Σεντ-Τζον Μάντελ, τους απίθανους κόσμους του Κινέζου Λιου Σιξίν (π.χ. Το πρόβλημα των τριών σωμάτων), τον Κόλσον Γουάιτχεντ ή την Άτγουντ, δεν χρειάζεται κάποιο ειδικό γούστο. Νιώθουμε άβολα διαβάζοντας τα παραπάνω; Ναι, βεβαίως. Δεν υπάρχει καμία διέξοδος.
Αυτό που συμβαίνει τώρα, επειδή ακριβώς συμβαίνει τώρα, είναι δύσκολο να το συλλάβουμε και να το ορίσουμε. Και επίσης, αυτό που συμβαίνει τώρα, όπως και αν το ορίσουμε, δεν είναι ένα, είναι πολλά και ετερόκλητα. Το μυθιστόρημα του 21ου αιώνα είναι όλα τα παραπάνω και αρκετά ακόμα. Έχει τη φωνή του ερμαφρόδιτου πλάσματος του Μίντλσεξ, των ηρώων του Ντελίλο, της Ζέιντι Σμιθ και του Μισέλ Ουελμπέκ, τη σατιρική κραυγή του Πολ Μπέιτι, την εξομολόγηση της Μάγκι Νέλσον, την αναπόληση της Όλγκα Τοκάρτσουκ. Έχει πολλές φωνές και είναι ολοζώντανο.