Καλοκαίρι 2022. Ανοίγω το Apple Music, ψάχνω τη λίστα με τα είκοσι πέντε πιο δημοφιλή τραγούδια που στριμάρονται καθημερινά στο Κίεβο. Οι τίτλοι όλων των τραγουδιών είναι στα κυριλλικά. Ένας Εντ Σίραν ξεπετάγεται κάπου στο νούμερο 19. Γνωρίζω μόνο τους KALUSH, το ραπ συγκρότημα που νίκησε φέτος στη Eurovision. Eκτός από τo νικητήριο τραγούδι Stefania, πέφτω σε ένα άλλο που τιτλοφορείται Dodomy (Προς το σπίτι), ντουέτο με τον ράπερ Skofka, ο οποίος σε μια στιγμή αναφέρεται στην Κριμαία: «Πονούσα όταν είδα το σπίτι μου σαν φάρο από μακριά/ Και να θέλεις να διασχίσεις τη θάλασσα να πας κοντά του, δεν μπορείς». Το εξώφυλλο του σινγκλ είναι μια παιδική ζωγραφιά, όπως συμβαίνει και στο σινγκλ του 22χρονου τράπερ jockii druce, Boi stuli pelku (Σ***ε, σπόρε), ο οποίος ανήκει στους καλλιτέχνες που εμφανίστηκαν με τσαμπουκά και νεύρο στη μουσική σκηνή της Ουκρανίας μέσα από το YouTube και το TikTok, λίγο καιρό μετά την εισβολή. «Έχω τόσα λεφτά που δεν ξέρω πού πηγαίνουν τα παιδιά, έδωσα σαράντα χιλιάδες γρίβνα [σ.σ.: περίπου χίλια ευρώ] στις ένοπλες δυνάμεις». Άλλο ένα γνήσιο τέκνο του YouTube, η Jerry Heil μιξάρει το Slava Ukraini (Δόξα στην Ουκρανία) διά στόματος Ζελένσκι και οικειοποιείται τους πρώτους στίχους του ποιήματος Κατερίνα, που έγραψε ο εθνικός ποιητής της χώρας Τάρας Σεβτσένκο το 1838. «Κάνε έρωτα, μαυροφρύδα, αλλά όχι με Μοσχοβίτες/ Κάνε έρωτα με γυναίκες της Οδησσού, με τους ανθρώπους του Βισίλκιφ […]/ Άραξε με τους κατοίκους του Κιέβου στα θερμοκήπια της Χερσώνας». Προσπαθώ να καταλάβω τι μουσική ακούν οι σημερινοί Ουκρανοί εικοσάρηδες, τα παιδιά της ηλικίας και της γενιάς μου, τους οποίους φωτογράφισε ο Γερμανός φωτογράφος Φαμπιάν Ρίτερ αυτό το καλοκαίρι. Ένα καλοκαίρι μακράν πιο αλλόκοτο και πιο τρομακτικό από το αντίστοιχο μετά το πρώτο λοκντάουν.
Ένας φαύλος κύκλος απόδρασης
«Είναι παράξενο συναίσθημα. Όλοι ψάχνουν μικρές στιγμές ευτυχίας», μεταφέρει μέσω Zoom ο φωτογράφος του DOCKS Collective. Τη στιγμή που μιλάμε, βρίσκεται στο Ντόρτμουντ, με το ταξίδι του στην Ουκρανία αυτή την εβδομάδα να παίζεται κορώνα γράμματα λόγω Covid-19. «Όλοι προσπαθούν να κάνουν διακοπές, να νιώσουν έστω και για λίγο το συναίσθημα πως έχουν αποδράσει για λίγο, αλλά η επίθεση των πυραύλων δεν σταματά. Για μερικές μέρες αισθάνονται ασφαλείς, αλλά κάτι συμβαίνει και βρίσκονται ξανά στην ίδια κατάσταση, χάνοντας την πιο μοναδική στιγμή του χρόνου».
Στις τρεις εβδομάδες που ο Φαμπιάν Ρίτερ βρέθηκε στην ουκρανική πρωτεύουσα, είδε τους δρόμους χωρίς μποτιλιαρίσματα, τα πεζοδρόμια των κεντρικών λεωφόρων με κόσμο που σιγά σιγά παίρνει τη ζωή στα χέρια του, εστιατόρια και καφέ να υποδέχονται τους ντόπιους, κλαμπ και συναυλιακούς χώρους να γεμίζουν με νεαρούς Ουκρανούς που θέλουν να ξεδώσουν και να ξεφύγουν –έστω για όσο διαρκεί ένα τραγούδι– από τους ήχους των πυραύλων που σκάνε στα προάστια του Κιέβου. Η πραγματικότητα δεν τους αφήνει να αποδράσουν από τη σκέψη του πολέμου. «Βλέπεις τις μπάρες στους δρόμους, διαβάζεις συνεχώς τις ειδήσεις. Δεν μπορείς να αποσυνδεθείς από τον πόλεμο. Ίσως μόνο για λίγο, αλλά πάντοτε έρχεται το “τώρα” να σε προσγειώσει», λέει.
Δίνουν ραντεβού στα μπαρ που μόλις άνοιξαν, στα καφέ όπου μαζεύονταν ανάμεσα στα μαθήματα της σχολής ή πριν από την εξεταστική. Δεν μιλούν για κάτι άλλο πέρα από το μέλλον τους, πέρα από τα όσα μαθαίνουν στα βίντεο και στις ειδήσεις που ανεβαίνουν στο Τelegram. Εκτός κι αν ανοίξει κάποιο εστιατόριο το οποίο διαθέτει μπριζόλα, ένα γεύμα που ήταν δύσκολο κανείς να το μαγειρέψει, καθώς δεν μπορούσε να προμηθευτεί κρέας. «Το φαγητό δεν είναι νόστιμο, αλλά αυτό δεν είναι το μόνο πρόβλημα», λέει ο Ρίτερ.
Τραύματα γύρω από το Κίεβο
Όλοι γνωρίζουν κάποιον που αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε κάποιο μέτωπο. Όλοι έχουν κάποια φίλη που η οικογένειά της δεν θέλει να εγκαταλείψει το σπίτι της, κι ας μένει στο επίκεντρο των συγκρούσεων. Κάποιοι έχουν περάσει περιόδους χωρίς ρεύμα, νερό, Ίντερνετ, χωρίς να πληροφορηθούν τα νέα των φίλων τους. Ζουν, γλίτωσαν, επιβίωσαν; Πώς θα τα καταφέρουν οι ίδιοι; Υπάρχει μέλλον; Και για όσα αγόρια δεν θέλουν να υπηρετήσουν στον στρατό, φοβούμενα μη χάσουν τη ζωή τους; «Σίγουρα δεν θα καλέσουν τα δεκαεννιάχρονα αγόρια, όχι όμως και τους εικοσάρηδες. Όταν τους καλεί ένα νούμερο που δεν γνωρίζουν, πολλοί δεν σηκώνουν το τηλέφωνο. Μπορεί να είναι η κλήση από τον στρατό. Δεν σου χτυπούν την πόρτα για την επιστράτευσή σου», αναφέρει ο Ρίτερ, που ανήκει στην ίδια γενιά με τα άτομα που έπιασε ο φακός του.
«Μπορεί να είχαμε σπουδάσει μαζί, να είχαμε τις ίδιες αντιλήψεις για το μέλλον μας, να είναι φίλοι μου στη Γερμανία. Ταιριάζαμε τόσο πολύ. Ήταν τρελό!» Όλα ξεκίνησαν τόσο τυχαία. Για άλλο πήγαινε, άλλο βρήκε. Ωστόσο, δεν έδινε τόση προσοχή στις νάρκες, στους πυραύλους και στην ασφάλειά του, όσο στο τραύμα που άφησε ο πόλεμος σε όσους συναντούσε. «Έπρεπε να προσέχεις σε ποια κατάσταση ήταν κάποιος. Για παράδειγμα, ήταν ένας που ήθελα να φωτογραφίσω, αλλά κουβαλούσε πολλά τραύματα. Τον ρώτησα δύο φορές αν θέλει να τον βγάλω μια φωτογραφία, και τις δύο με διαφορετική προσέγγιση. Υποθέτω ότι δεν υπάρχει η κατάλληλη ώρα για να φωτογραφίσεις μερικούς ανθρώπους».
Τύχη, ταχύτητα, τάιμινγκ. Τρία Τ που καθορίζουν μια καλή φωτογραφία. Όπως εκείνη σε ένα από τα κλαμπ όπου ουκρανικά συγκροτήματα παίζουν πανκ και συγκεντρώνουν χρήματα για κάποιον φιλανθρωπικό οργανισμό που θα βοηθήσει όσους έχουν ανάγκη. Η εκτόνωση βγαίνει έξω από το σώμα με σπρωξιές και αγκωνιές στο moshpit μπροστά από τη σκηνή (αυτό που στην Ελλάδα αποκαλείται κολυμπηθρόξυλο).
Το χρειάζονται, το βλέπεις στα χαμόγελά τους, στα σταγονίδια της μπίρας που εκτοξεύονται στον αέρα από εκείνον που ξεκινάει τον χαμό, στον ιδρώτα που στάζει από το μέτωπό τους και αφήνει μια άμορφη στάμπα στα κοντομάνικα μπλουζάκια τους.
Κάποια στιγμή πηγαίνουν έξω για ένα τσιγάρο. Στρίβουν τον καπνό. Και όλη η εκτόνωση χάνεται, δίνει τη θέση της στο τραύμα. «Συζητούν τα ίδια με πριν. Είναι ακόμα ανήσυχοι και στενοχωρημένοι. Πριν από τον πόλεμο, ήθελαν να μετακομίσουν στο εξωτερικό. Τώρα, μπορεί η Ευρώπη να μη δείχνει την ίδια προσοχή που έδειχνε στην αρχή, αλλά [σ.σ.: το να μείνουν εκεί] είναι μέρος της αντίστασής τους», λέει ο Ρίτερ, αναγνωρίζοντας πως το ενδιαφέρον για τον πόλεμο και την Ουκρανία έχει ατονήσει από τα διεθνή μίντια. Οι πυραυλικές επιθέσεις όμως και οι σειρήνες είναι ακόμα εκεί.
Εκτός από την Αθήνα, κάποτε τα παγκόσμια ΜΜΕ είχαν κολλήσει την ταμπέλα του νέου Βερολίνου και στην πρωτεύουσα του Κιέβου, χάρη στα ρέιβ πάρτι που άγγιζαν σε φήμη τα αντίστοιχα του Κρόιτσμπεργκ και του Φριντριχσχάιν. «Αυτό δεν έχει σημασία πια. Οι στρατιώτες μας πεθαίνουν κάθε μέρα για την ελευθερία της Ουκρανίας», λέει ο Γκρίσα από το Ιρπίν στον Φαμπιάν Ρίτερ. Κοντεύει δέκα. Στις έντεκα ξεκινά η απαγόρευση κυκλοφορίας. Διαφορετικά, πρόστιμο. Ταξί δεν κυκλοφορούν στους δρόμους. Το Κίεβο απλώνεται στις όχθες του Δνείπερου, δεν είναι εύκολο να το περπατήσεις. Ειδικά με τόσους στρατιώτες και μπάρες στους δρόμους.
Ουκρανικό καλοκαίρι
Τρεις δρόμους βορειότερα από την κεντρική λεωφόρο Χρέσατσικ, η οποία χωρίζει στα δύο την πλατεία Ανεξαρτησίας, τα δεκαπεντάχρονα κάνουν σκέιτμπορντ στα σκαλιά της Εθνικής Όπερας του Κιέβου. Δοκιμάζουν τα κόλπα τους, εξασκούνται στην άδεια πλατεία με τύψεις. Πολλές φορές διστάζουν να ασχοληθούν με το χόμπι τους. Ντρέπονται. «Σκέφτονται ότι μέσα στον πόλεμο μπορεί να είναι ενοχλητικός ο ήχος της σανίδας για κάποιους, να παραπέμπει στον ήχο ενός πυραύλου. Είναι εντυπωσιακό πώς ο πόλεμος επιδρά στους εφήβους της χώρας», λέει ο Ρίτερ και βγάζει τον φακό να τους φωτογραφίσει.
Στο κέντρο της πόλης τοιχοκολλούνται αφίσες με τον Πούτιν. Τον απεικονίζουν σαν γκέι κλόουν. Στη Ρωσία είναι παράνομο. Οι ΛΟΑΤΚΙ+ παίζουν με τη φιγούρα του και τον διακωμωδούν, ενώ στρατιώτες της κοινότητας φορούν στον ώμο τους το έμβλημα ενός μονόκερου κάτω από τη σημαία της χώρας.
Στα ακουστικά τους, η μουσική που παίζει έχει πάντοτε ένα στοιχείο πατριωτισμού και παράδοσης. Κάποτε θα ένιωθαν ντροπή να το κάνουν αυτό. Τα τραγούδια αλλάζουν από τα ρωσικά στα ουκρανικά. Ο Ρίτερ λέει πως ο τραγουδιστής της μπάντας Σκίνκεντι διέγραψε όλα τα ρωσικά τραγούδια από την πλέιλιστ του. «Ο στόχος μου είναι να εμποδίσω την εξαφάνιση της γλώσσας, της μουσικής και της κουλτούρας μας», ενώ ταυτόχρονα αναζητούν δουλειά. «Αυτές τις μέρες δουλεύω εθελοντικά, αλλά δεν έχω ιδέα για το τι θα μου αποφέρει χρήματα μακροπρόθεσμα», λέει στον Ρίτερ.
Βορειοδυτικά του αστικού ιστού του Κιέβου, η Μπούτσα και το Ιρπίν σταματούν για μια στιγμή να μετράνε τις πληγές τους. Η φήμη του Ρίτερ στις παρέες που έχει κάνει στο Κίεβο τον οδηγεί ανάμεσα στις δύο πόλεις, όπου συναντά δύο νεαρούς, τον Γκρίσα και τον Μπόρις, λίγο πριν βουτήξουν στα νερά της λίμνης. Στέκονται στα γόνατά τους. Τους τραβάει μια φωτογραφία στα βράχια. Σηκώνονται όρθιοι και παίρνουν φόρα για την πρώτη βουτιά του πιο αβέβαιου καλοκαιριού που έχουν ζήσει στην εικοσάχρονη ζωή τους. Ένα, δύο, τρία. Μάτια κλειστά, μύτη ανοιχτή.