Ας υποθέσουμε ότι μια όμορφη μέρα, στα γενέθλια του 13χρονου παιδιού σας, κάποιος φίλος σας του προσφέρει ως δώρο ένα λαμπερό προϊόν, λέγοντάς σας: «Κοίτα, πρέπει να ξέρεις μερικά πράγματα. Είναι ό,τι πιο προηγμένο και διασκεδαστικό υπάρχει, κάνει θραύση παγκοσμίως σε όλα τα παιδιά, αν και είναι φτιαγμένο για μεγάλους. Έχει τρομερές δυνατότητες, το παιδί δεν θα θέλει να κάνει τίποτε άλλο απ’ τη στιγμή που θα το πάρει στα χέρια του κι ότι είναι εκατό τοις εκατό νόμιμο. Βέβαια, υπάρχει ένα μικρό προβληματάκι, το οποίο είμαι υποχρεωμένος να σου πω, για να μη με κατηγορήσεις μετά. Η ασφάλεια του προϊόντος δεν έχει διερευνηθεί ακόμα επαρκώς και μπορεί, είναι αρκετά πιθανό δηλαδή, το προϊόν να έχει καταστροφικές παρενέργειες στην ψυχική υγεία και την ευημερία του παιδιού, να το κάνει πιο ανασφαλές και να του δημιουργήσει μια αρνητική αυτοεικόνα, να του ανοίξει την πόρτα στην κατάθλιψη και στο αυξημένο στρες, να το εκθέσει σε εκφοβισμό, σε σκληρή πορνογραφία και σε εντελώς ακατάλληλες εικόνες και συμπεριφορές από κάθε άποψη, να το εθίσει σε βαθμό που θα χρειαστεί τεράστια προσπάθεια και συνδρομή ειδικών για να ξεκολλήσει, να μειώσει την προσοχή του, τον ύπνο του και την ικανότητά του για κριτική σκέψη, να του δημιουργήσει διατροφικές διαταραχές και να το κάνει ευάλωτο σε τυχαίες επιβραβεύσεις και τιμωρίες, να το κάνει δηλαδή ρομποτάκι που θα μπορεί να το χειραγωγεί κάποιος από απόσταση. Μπορεί επίσης να το οδηγήσει στον αυτοτραυματισμό ή ακόμα παραπέρα».
Θα αποδεχόσασταν το δώρο ή θα φροντίζατε αμέσως να το πετάξετε στα σκουπίδια;
Το σοκαριστικό είναι ότι η συντριπτική πλειονότητα των γονιών των 13χρονων παιδιών στη χώρα σήμερα, το 94% δηλαδή σύμφωνα με μια έρευνα της Focus Bari, έχουν ήδη απαντήσει σ’ αυτή την ερώτηση, αποδεχόμενοι ευχαρίστως το δώρο των σόσιαλ μίντια για τα παιδιά τους. Είτε με έναν λογαριασμό στο TikTok, στο YouTube, στο Instagram ή στο Snapchat στην Ελλάδα μπαίνουν στα σόσιαλ μίντια από τη νόμιμη ηλικία, επισήμως δηλαδή από τα 13 τους χρόνια, ή και νωρίτερα. Έως τα 17 χρόνια υπάρχει μόνο ένα ισχνό 6% που δεν τα χρησιμοποιεί. Από τα 18 χρόνια έως τα 24, το 6% γίνεται μόλις 1%. Οι αριθμοί αυτοί, οι οποίοι καταδεικνύουν ότι η χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους νέους είναι οριακά καθολική, δεν διαφέρουν απ’ αυτούς που καταγράφονται και στις υπόλοιπες χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα, η χρήση των σόσιαλ μίντια στις ηλικίες 13 έως 17 αγγίζει το 95%, με το ένα τρίτο να δηλώνει ότι τα χρησιμοποιεί «σχεδόν διαρκώς», ενώ περίπου το 40% των παιδιών ηλικίας 8 έως 12 ετών παραβιάζει καταφανώς το νόμιμο όριο, συμμετέχοντας σε κάποια πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης.
Θα ήθελα πολύ να μπορούσα να γράψω ένα ψύχραιμο κείμενο για τη χρήση των σόσιαλ μίντια από ανηλίκους, το οποίο θα αφαιρούσε το βάρος της ευθύνης από τις πλάτες των γονιών και των ενηλίκων γενικότερα, και θα μας άφηνε όλους ήσυχους να συνεχίσουμε ανενόχλητοι το ατέρμονο σκρολάρισμα στις οθόνες. Δεν με αφήνει όμως το απολύτως δεσμευτικό γεγονός ότι είμαι κι εγώ ο ίδιος ένας απ’ αυτούς και ότι νιώθω πως η ευθύνη αυτής της απόφασης είναι κάτι πολύ σοβαρό για να το αφήνουμε στην τύχη του. Το γεγονός ότι τα περισσότερα παιδιά αποκτούν το πρώτο τους κινητό από το Δημοτικό, δεν με αφήνει να αποκτήσω τη στάση του ψυχρού παρατηρητή. Αν είχα την πολυτέλεια μιας ορισμένης απόστασης από το θέμα ή αν ενέδιδα στην αυταρέσκεια του κουλ ενήλικα, ίσως να ήμουν πιο χαλαρός και να εκστόμιζα ευκολότερα την κατηγορία του λουδιτισμού προς οποιονδήποτε μιλάει με σκεπτικισμό ενάντια στη χρήση των σόσιαλ μίντια από μικρά παιδιά. Θα πρότεινα σε όσους πιστεύουν ότι οι κριτικές φωνές δημιουργούν ηθικό πανικό, να το σκεφτούν ξανά, γιατί νέα και έγκυρα δεδομένα αποδεικνύουν ότι τα σόσιαλ μίντια είναι όντως επιβλαβή για την ψυχική υγεία, τόσο των παιδιών όσο και των εφήβων.
Σχέση αιτιότητας
Έως τώρα, όταν κάποιος μιλούσε δημόσια ενάντια στις πλατφόρμες που επιτρέπουν σε παιδιά να εκτίθενται για απεριόριστο χρόνο σε ακατάλληλα περιεχόμενα, σκόνταφτε πάνω στο πάγιο επιχείρημα της απέναντι πλευράς, το οποίο εν πολλοίς έλεγε ότι δεν υπάρχουν καλά τεκμηριωμένες έρευνες που να υποστηρίζουν ότι τα σόσιαλ μίντια είναι επιζήμια για τους εφήβους. Υπάρχουν έρευνες που συσχετίζουν τα κοινωνικά μέσα με βλάβες, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι τις προκαλούν κιόλας. Τα τελευταία τρία χρόνια ωστόσο, όπως επισημαίνει ο κοινωνικός ψυχολόγος Τζόναθαν Χάιντ, ο οποίος έχει διεξαγάγει μία από τις μεγαλύτερες μετα-έρευνες πάνω στο θέμα, τα δεδομένα έχουν αλλάξει σε τέτοιο βαθμό ώστε αρκετοί πλέον επιστήμονες να υποστηρίζουν ότι η άρνηση των εταιρειών της big tech βιομηχανίας να αποδεχθούν την επικινδυνότητα των προϊόντων τους για τα παιδιά μοιάζει με την άρνηση των εταιρειών της big tobacco βιομηχανίας να αποδεχθούν τις βλαβερές συνέπειες του καπνού.
Εσχάτως, λοιπόν, η επιστημονική έρευνα έχει γίνει αρκετά σαφής: η σχέση των σόσιαλ μίντια με μια σειρά βλαπτικών συνεπειών στην ψυχική και σωματική υγεία των ανηλίκων δεν είναι μόνο μια σχέση συσχέτισης (correlation – τα παιδιά που εμφανίζουν προβλήματα τυγχάνει να έχουν σόσιαλ μίντια), αλλά και αιτιότητας (causation – τα σόσιαλ μίντια παράγουν κι ενισχύουν προβλήματα). Γνωρίζουμε επίσης ότι όσο πιο αργά αποκτήσει ένα παιδί κινητό τηλέφωνο, τόσο καλύτερη θα είναι η ψυχική του υγεία όταν θα έχει ενηλικιωθεί.
Μέχρι πριν από μερικά χρόνια, η επιστημονική κοινότητα θεωρούσε ότι η αύξηση των κλινικών κρουσμάτων κατάθλιψης σε νεαρά κυρίως κορίτσια δεν ήταν απαραίτητα το αποτέλεσμα της χρήσης των κινητών ή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Μια σειρά νέων επιστημονικών ευρημάτων, όμως, μας δίνει την προφανή απάντηση. Από τη χρονιά που εμφανίστηκε το iPhone με την μπροστινή κάμερα για τις σέλφι, η κατάθλιψη στα νεαρά κορίτσια τριπλασιάστηκε. Τα γραφήματα που απεικονίζουν την κατακόρυφη αύξηση των καταθλιπτικών συμπτωμάτων, των αυτοτραυματισμών, της μοναξιάς, των διατροφικών διαταραχών, δεν μπορούν παρά να σοκάρουν. Σύμφωνοι, να μη δαιμονοποιήσουμε ένα εργαλείο που όπως το μαχαίρι μπορεί να αλείψει μια φέτα ψωμί ή να σκοτώσει. Υπάρχουν ωστόσο και πολλά άλλα καθημερινά τεχνολογικά εργαλεία, όπως το αυτοκίνητο για παράδειγμα, που δεν θα εμπιστευόμασταν ποτέ σε 14χρονα ή 12χρονα παιδιά.
Ενας τρόπος διαχείρισης;
Η πλειονότητα των δεικτών που μαρτυρούν την επιδείνωση της ψυχικής υγείας των εφήβων στον αγγλόφωνο κόσμο, όπου γίνονται οι περισσότερες έρευνες, δείχνουν επίσης ότι τα κορίτσια είναι πιο ευάλωτα απέναντι στα σόσιαλ μίντια – ακόμα δεν έχει απαντηθεί με βεβαιότητα γιατί συμβαίνει αυτό. Ίσως να οφείλεται στο γεγονός ότι τα αγόρια είναι εθισμένα στα βιντεογκέιμ και όχι στα σόσιαλ μίντια. Πιθανώς, επιπλέον, τα κορίτσια να είναι πιο ευαίσθητα λόγω της μεγάλης πίεσης που δέχονται να συμμορφώνονται με τις επιταγές της μόδας για το σώμα και την εξωτερική τους εμφάνιση. Στο Instagram, κυρίως, η πίεση αυτή μπορεί να γίνει πραγματικά αφόρητη.
Στις τάξεις των γονέων, τώρα, παρατηρείται έντονη ανησυχία. Μια μητέρα ενός 12χρονου κοριτσιού, η οποία θέλει να διατηρήσει την ανωνυμία της, μου περιγράφει πόσο την προβληματίζει το θέμα. «Όταν η κόρη μας ζήτησε να μπει στο Snapchat, το συζητήσαμε με τον σύζυγό μου εκτενώς κι αποφασίσαμε να το επιτρέψουμε, γιατί το είχαν όλες οι φίλες της. Το χρησιμοποιεί ελάχιστα, αλλά ομολογώ ότι δεν ξέρω τι θα κάνω αν του χρόνου μού ζητήσει να μπει στο Instagram. Παρόλο που έχουμε parental control, με απασχολεί η απώλεια του ελέγχου. Δεν ξέρεις ποιοι ασκούν επιρροή πάνω στο παιδί σου. Εγώ δεν έχω καθόλου σόσιαλ μίντια και νιώθω μια χαρά. Αυτό όμως που κυρίως με ανησυχεί για το παιδί είναι το αν θα επιδράσει αρνητικά στην κοινωνικοποίησή του μια ενδεχόμενη απόσταση από τα σόσιαλ μίντια».
Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέας Μαριαλένα Σπυροπούλου, η οποία έχει εργαστεί στο πλαίσιο σχολικού περιβάλλοντος με εφήβους, θεωρεί ότι το θέμα είναι πολύ σύνθετο. «Η απαγόρευση ή η αύξηση του ορίου ηλικίας για τη χρήση των σόσιαλ μίντια είναι ένας τρόπος διαχείρισης, αλλά κινείται προς την κοινωνική, νομοθετική κατεύθυνση, που είναι φυσικά ένα πρώτο βήμα. Παρ’ όλα αυτά, η θέση αυτή απλώς περιορίζει, δεν λύνει, και σίγουρα δεν δημιουργεί χώρο κατανόησης για τους εφήβους που ρισκάρουν τη ζωή τους μέσα από μια τέτοια έκθεση. Πώς θα προβλεφθούν τα ακραία φαινόμενα μόνο με μια οριζόντια απαγόρευση; Στην ιστορία των ανθρώπων, ό,τι έχει απαγορευτεί έχει γίνει πιο ελκυστικό. Το ζήτημα είναι να πάψει να είναι τόσο ελκυστικό», μου λέει. Επισημαίνει επίσης ότι μία από τις ανάγκες της εφηβείας είναι και η έκθεση σε βίαιο περιεχόμενο, όπως είναι κατά κόρον τα θρίλερ που βλέπουν οι έφηβοι ως τρόπο ανακάλυψης των ορίων τους αλλά και της σεξουαλικότητάς τους. «Όταν όμως αυτό γίνεται ακραίο, οφείλουμε να σκεφτόμαστε και τη γονεϊκή σχέση ή τα άλλα πλαίσια που έχουν ανάγκη οι έφηβοι, τα πιο πραγματικά. Η χρήση των σόσιαλ μίντια συνδέεται με τις νόρμες και τους κανόνες της κοινωνίας μας», προσθέτει και στρέφει την προσοχή της προς την πλευρά των γονέων, οι οποίοι είτε δεν αφιερώνουν αρκετό και ποιοτικό ψυχικό χρόνο στα παιδιά τους είτε είναι και οι ίδιοι εθισμένοι στα κινητά τους και στα σόσιαλ μίντια. «Τα παιδιά διδάσκονται διά του αργού και συνεπούς παραδείγματος», σημειώνει παρατηρώντας εμπειρικά ότι «όσο πιο ικανοποιημένος είναι κάποιος απ’ τη ζωή του, όσο έχει πιο οργανωμένα πραγματικά δίκτυα φιλίας, εργασίας, πληρότητας στη ζωή και στις σχέσεις, τόσο λιγότερο συμμετέχει ή εκθέτει προσωπικά δεδομένα στα σόσιαλ μίντια». Υπάρχει, λέει, μια συνολική ευθύνη για την κρίση της ψυχικής υγείας σε όλο και πιο νεαρές ηλικίες: «Στους εφήβους, η ακραία και επικίνδυνη χρήση των σόσιαλ μίντια καλύπτει το κενό των γονιών», καταλήγει αφοπλιστικά.
«Ως γονέας εφήβου με απασχολεί ιδιαίτερα η κατανόηση και η χρήση των σόσιαλ μίντια», μου λέει ο Στέφανος Χερουβής, ο οποίος ζει κι εργάζεται ως υπεύθυνος του τμήματος έρευνας ενός μεγάλου οργανισμού στις Βρυξέλλες. «Πέρα από τα ζητήματα που έχουν να κάνουν με την υπερβολική χρήση/εξάρτηση, με απασχολούν ιδιαίτερα τα μη ρεαλιστικά πρότυπα εικόνας και ομορφιάς που κυριαρχούν, και η διασπορά ψευδών ειδήσεων. Θεωρώ, χωρίς βέβαια να είμαι ποτέ σίγουρος, ότι η κόρη μου διαθέτει τις απαραίτητες δεξιότητες να διακρίνει και να αντιμετωπίσει τις κακόβουλες επιθέσεις, ακόμα και τον κακοποιητικό λόγο.
Φυσικά, τα πράγματα γίνονται όλο και πιο ακραία, με την ευρεία χρήση της τεχνητής νοημοσύνης και με τη δυνατότητα να φτιάξει κάποιος ένα πλαστό βίντεο ή μια φωτογραφία (deepfakes). Κάτι που με απασχολεί, επίσης, είναι η άσκοπη χρήση των σόσιαλ μίντια εις βάρος τρομερά χρήσιμων και εντυπωσιακών νέων τεχνολογιών. Αν περάσεις τέσσερις ώρες σε ένα τέτοιο μέσο, πόσος χρόνος σού μένει για να δεις κάτι διαφορετικό στο τηλέφωνο ή στον υπολογιστή σου;».
Η οδηγία των ΗΠΑ
Πριν από σχεδόν έναν χρόνο, τον Μάρτιο του 2023, ο επικεφαλής των ομοσπονδιακών υγειονομικών υπηρεσιών των ΗΠΑ, δρ Βίβεκ Μέρτι, χτύπησε τον δυνατότερο έως τώρα συναγερμό, εκδίδοντας μια ηχηρή υγειονομική προειδοποίηση με τον τίτλο «Σόσιαλ μίντια και νεανική ψυχική υγεία». Η συγκεκριμένη σύσταση έκανε αίσθηση παγκοσμίως –έστω και για λίγο– καθώς ήρθε από τον υπ’ αριθμόν ένα γιατρό δημόσιας υγείας των ΗΠΑ. Δύσκολα μπορεί κάποιος να αποδομήσει το σκεπτικό ενός επιστήμονα με το δικό του κύρος. «Επί του παρόντος, δεν έχουμε ακόμη αρκετά στοιχεία για να προσδιορίσουμε αν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι επαρκώς ασφαλή για τα παιδιά και τους εφήβους», υποστηρίζει ο δρ Μέρτι. Για τον λόγο αυτόν, «πρέπει να αναγνωρίσουμε τον αυξανόμενο όγκο ερευνών σχετικά με τις πιθανές βλάβες, να αυξήσουμε τη συλλογική κατανόηση των κινδύνων που συνδέονται με τη χρήση των σόσιαλ μίντια και να αναλάβουμε επειγόντως δράση για τη δημιουργία ασφαλών και υγιών ψηφιακών περιβαλλόντων που θα ελαχιστοποιούν τις βλάβες και θα προστατεύουν την ψυχική υγεία και την ευημερία των παιδιών και των εφήβων κατά τη διάρκεια των κρίσιμων σταδίων της ανάπτυξής τους».
Ο αρχίατρος των ΗΠΑ λέει με νόημα ότι, παρά τη μαζικότητα του φαινομένου, η επιστημονική έρευνα δεν είναι τόσο εξελιγμένη όσο θα περίμενε κανείς. Ίσως τα οικονομικά συμφέροντα των τεχνολογικών γιγάντων να αποτελούν μια πιθανή αιτία αυτής της υστέρησης. Ωστόσο, υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να ανησυχούμε, καθώς σήμερα έχουμε στα χέρια μας πιο στέρεες αποδείξεις, που προέρχονται από ανεξάρτητες πηγές.
Ευαίσθητος εγκέφαλος
Υπάρχουν αναντίρρητα οφέλη στη χρήση των σόσιαλ μίντια από τους εφήβους, υποστηρίζει ο γιατρός. Η κοινότητα, η σύνδεση, η πληροφόρηση, η αυτοέκφραση, η φιλία, η συμπερίληψη, η αποδοχή, η υποστήριξη που λαμβάνουν τα νεαρά άτομα μέσα στις πλατφόρμες είναι σημαντικά στοιχεία τα οποία δεν πρέπει να διαφεύγουν της προσοχής μας. Το τίμημα, ωστόσο, για τη διατήρησή τους φαίνεται ότι είναι υψηλό και δεν κάνει ηλικιακές διακρίσεις, καθώς το σύνολο των χρηστών των σόσιαλ μίντια υφίσταται μια σειρά σοβαρών δομικών προβλημάτων που συνεπάγεται η χρήση τους, όπως η παραπληροφόρηση και η αλγοριθμική χειραγώγηση.
Ο δρ Μέρτι –όπως και πολλοί νευροεπιστήμονες– υπογραμμίζει έντονα τον κίνδυνο που φέρουν τα σόσιαλ μίντια στην ανάπτυξη του εφηβικού εγκεφάλου. «Οι έφηβοι ηλικίας 10 έως 19 ετών διανύουν μια εξαιρετικά ευαίσθητη περίοδο ανάπτυξης του εγκεφάλου», αναφέρει στην έκθεσή του. «Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία οι συμπεριφορές ανάληψης κινδύνου κορυφώνονται, η διάθεση έχει μεγάλες διακυμάνσεις, ενώ ποικίλες προκλήσεις της ψυχικής υγείας, όπως η κατάθλιψη, εμφανίζονται συνήθως σ’ αυτή την ηλικία. Επιπλέον, στην πρώιμη εφηβεία, όταν διαμορφώνονται οι ταυτότητες και η αίσθηση της αυτοεκτίμησης, η ανάπτυξη του εγκεφάλου είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη στις κοινωνικές πιέσεις, στις απόψεις των συνομηλίκων και στις συγκρίσεις με τους συνομηλίκους. Η συχνή χρήση των σόσιαλ μίντια μπορεί να σχετίζεται με διακριτές αλλαγές στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο, στην αμυγδαλή (σημαντική για τη συναισθηματική μάθηση και τη συμπεριφορά) και στον προμετωπιαίο λοβό (σημαντικός για τον έλεγχο των παρορμήσεων, τη ρύθμιση των συναισθημάτων και τη συγκράτηση της κοινωνικής συμπεριφοράς) και θα μπορούσε να αυξήσει την ευαισθησία στις κοινωνικές ανταμοιβές και τιμωρίες. Ως εκ τούτου, οι έφηβοι μπορεί να βιώνουν αυξημένη συναισθηματική ευαισθησία στον επικοινωνιακό και διαδραστικό χαρακτήρα των σόσιαλ μίντια».
Πορνογραφία από λάθος
Τα τελευταία χρόνια τείνουμε να συζητάμε κυρίως για την εθιστικότητα των οθονών, να μιλάμε, για παράδειγμα, περισσότερο για την ποσότητα του χρόνου που περνούν τα παιδιά στα σόσιαλ μίντια παρά για την επίδραση της ποιότητας του περιεχομένου που καταναλώνουν. Εδώ οι έρευνες είναι ακόμα δυσκολότερο να βοηθήσουν και πρέπει να στηριχτούμε στην εμπειρία. «Δεν πήρα ποτέ το κινητό από κάποιον μαθητή που ήταν στη μέση της εξερεύνησης ενός διαδικτυακού μουσείου τέχνης», γράφει ο βετεράνος δάσκαλος Ματ Μάιλς στο βιβλίο του Screen Schooled. «Δεν άκουσα ποτέ κάποιον γονιό να παραπονιέται ότι το παιδί του ξενυχτάει μιλώντας με κάποια ομάδα μαθητών από σχολείο της Νιγηρίας. Αυτό που βλέπω όλα αυτά τα χρόνια είναι παιδιά να κάνουν πάνω κάτω τα ίδια πράγματα: να στέλνουν μηνύματα στις πλατφόρμες, να παίζουν παιχνίδια, να βγάζουν φωτογραφίες τους εαυτούς τους, να τσεκάρουν το Instagram για likes, να βλέπουν χαζά βίντεο και να παίζουν περισσότερα παιχνίδια».
Χωρίς την επίβλεψη γονέων, χωρίς το απαραίτητο φίλτρο του ενήλικα, τα παιδιά και οι έφηβοι εκτίθενται σε ελκυστικά προϊόντα που μειώνουν την προσοχή τους, υπονομεύουν την κριτική τους ικανότητα, ενισχύουν τις συγκρίσεις και τα καθιστούν έρμαια των τυχαίων επιβραβεύσεων. Μια παλαιότερη μελέτη έχει δείξει ότι το 42% των παιδιών ηλικίας 10 έως 17 ετών στις ΗΠΑ έχουν εκτεθεί παρά τη θέλησή τους σε πορνογραφία στο διαδίκτυο και στα σόσιαλ μίντια κατά τη διάρκεια του προηγούμενου χρόνου. H διάσημη μουσικός Μπίλι Έιλις δήλωσε δημόσια ότι εθίστηκε στη διαδικτυακή πορνογραφία από τα 11 χρόνια της.
«Μήπως τα έξυπνα τηλέφωνα κατέστρεψαν μια γενιά;» αναρωτιόταν η καθηγήτρια ψυχολογίας και συγγραφέας Τζιν Τουίνγκι πριν από μερικά χρόνια, και η απάντησή της ήταν ένα καθαρό «ναι». Σήμερα, η καταστροφή αυτή είναι εν εξελίξει, μπροστά στα μάτια όλων μας. Παιδιά κι έφηβοι του 21ου αιώνα, τα πειραματόζωα μιας αμφίβολης τεχνολογικής προόδου που τους στερεί το πολύτιμο αγαθό της υγιούς καθοδήγησης, αναθέτοντάς το σε ινφλουένσερ και σελέμπριτι. Έχουμε εναποθέσει συλλογικά στους τεχνολογικούς κολοσσούς ένα μεγάλο μέρος της διαπαιδαγώγησης των παιδιών, σύμφωνα με τις δικές τους αξίες και τις δικές τους προτεραιότητες. «Τα παιδιά και οι έφηβοί μας δεν έχουν την πολυτέλεια να περιμένουν χρόνια μέχρι να γνωρίσουμε την πλήρη έκταση των επιπτώσεων των σόσιαλ μίντια. Η παιδική τους ηλικία και η ανάπτυξή τους συμβαίνουν τώρα», αναφέρει ο δρ Μέρτι, «και πρέπει να δράσουμε γρήγορα και αποφασιστικά για την προστασία τους».
Αν δεν σας πείθουν τα επιστημονικά ευρήματα και οι εμπειρίες αξιόπιστων άλλων, μήπως να ρίξετε μια ματιά τριγύρω σας; Μήπως η αναμφισβήτητη υστέρηση των Ελλήνων μαθητών σε βασικές μαθησιακές δεξιότητες, η αδυναμία συγκέντρωσης των παιδιών και η απροθυμία εντατικότερης μελέτης συνδέονται και με τη βαριά κι απενοχοποιημένη χρήση των σόσιαλ μίντια –συμπεριλαμβανομένου του YouTube– από πολύ νεαρή ηλικία; Μήπως όλα αυτά τα φαινόμενα νεανικής βίας, αυτοτραυματισμών και κατάθλιψης έχουν κάποια σχέση με το γεγονός ότι τα παιδιά ουσιαστικά σήμερα μεγαλώνουν μέσα και από τις οθόνες, με τα κινητά και τα σόσιαλ μίντια στον ρόλο του παιδαγωγού, του γονιού και του φίλου τους; Είναι τυχαίο ότι πολλά υψηλόβαθμα στελέχη της τεχνολογίας στη Σίλικον Βάλεϊ (το είχε κάνει και ο Στιβ Τζομπς) καθυστερούν την ώρα που θα δώσουν στα τέκνα τους κινητό τηλέφωνο ή τους δίνουν dump phones (κινητά παλαιάς τεχνολογίας, χωρίς ίντερνετ κι εφαρμογές) αντ’ αυτών;
Εικόνες αυτοκτονίας
Στο τέλος του 2023 συνέβη κάτι πρωτοφανές, αν και το νέο πέρασε μάλλον απαρατήρητο μέσα στην καταναλωτική έξαψη των εορτών: ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, Ρίσι Σούνακ, φέρεται να είναι κοντά στην απαγόρευση της χρήσης των σόσιαλ μίντια από παιδιά κάτω των 16 ετών. Εντός του 2024 θα διεξαχθεί ένας δημόσιος διάλογος στη χώρα και η πιθανότητα της απαγόρευσης δεν είναι απίθανη, όπως επισημαίνουν αναλυτές. Η απόφαση έρχεται στον απόηχο ενός περιστατικού που συγκλόνισε τη χώρα πριν από μερικά χρόνια.
Τον Νοέμβριο του 2017, η Μόλι Ράσελ, ένα 14χρονο κορίτσι από το Νοτιοδυτικό Λονδίνο, αυτοκτόνησε στο δωμάτιό της. Η έρευνα των Αρχών οδηγήθηκε στα σόσιαλ μίντια του κοριτσιού και εντόπισε ότι η Μόλι τους έξι τελευταίους μήνες της ζωής της είδε περισσότερες από 16.000 αναρτήσεις στο Instagram, εκ των οποίων οι 2.100 αφορούσαν την αυτοκτονία, τον αυτοτραυματισμό και την κατάθλιψη. Η νεαρή είχε «καρφιτσώσει» στο Pinterest 469 εικόνες που αφορούσαν παρόμοια θέματα.
Μια 14χρονη κοπέλα αυτοκτόνησε σε μία από τις πιο ανεπτυγμένες χώρες του πλανήτη, γιατί εκτέθηκε συστηματικά σε εικόνες που δεν θα έπρεπε να βλέπει. Είναι πράγματα που κανείς δεν θα έπρεπε να μπορεί να βλέπει τόσο εύκολα, πόσω μάλλον τα μικρά παιδιά. Και όμως, στα σόσιαλ μίντια αυτό είναι εφικτό. Ένας ψυχίατρος που εκτέθηκε στο υλικό του κινητού της νεαρής δήλωσε ότι δυσκολευόταν για μέρες να κοιμηθεί. Το πρόβλημα είναι ότι δυνητικά όλα τα παιδιά που συμμετέχουν σήμερα στο τεράστιο αυτό κοινωνικό πείραμα μπορούν να εκτεθούν ακόμα και χωρίς τη θέλησή τους σε τέτοιες εικόνες ή σε άλλες ακόμα πιο σκληρές κι ακατάλληλες για την ηλικία τους. Και δεν φτάνει μόνο αυτό, καθώς η μεγάλη δύναμη των σόσιαλ μίντια είναι η διαδραστικότητά τους: μπορεί κανείς να σας διαβεβαιώσει με ποιον έρχεται σε επαφή το ανήλικο παιδί σας;
Η αυτοκτονία της Ράσελ πυροδότησε στην Αγγλία την έναρξη ενός διαλόγου και την επακόλουθη αλλαγή της στάσης μέρους της κοινής γνώμης απέναντι στα σόσιαλ μίντια. Για να αποκτήσει ένα παιδί λογαριασμό στα πιο γνωστά απ’ αυτά, θα πρέπει να έχει συμπληρώσει το 13ο έτος της ζωής του, ωστόσο κανείς δεν μπορεί να είναι βέβαιος ότι αυτό τηρείται. Στις περισσότερες περιπτώσεις αρκεί ένα παιδί να δηλώσει ότι είναι 13 κι αμέσως έχει έτοιμο τον λογαριασμό του. Κανείς δεν εγγυάται ότι ο νόμος θα τηρείται αν ανέβει το ηλικιακό όριο, ωστόσο θα καταστεί απόλυτα σαφές σε όλους, κυρίως στους γονείς, πόσο επικίνδυνο είναι για ένα παιδί να διαχειρίζεται ελεύθερα λογαριασμούς στα σόσιαλ μίντια.
Στη Μεγάλη Βρετανία, ο διάλογος έχει επικεντρωθεί κυρίως στην απόφαση των μεγάλων κοινωνικών δικτύων να κρυπτογραφούν τις ιδιωτικές συνομιλίες στις πλατφόρμες. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να διασφαλίζουν το απόρρητο των επικοινωνιών, αλλά την ίδια στιγμή προστατεύουν κάθε διαταραγμένο άνθρωπο που έχει βάλει στόχο του μικρά παιδιά. Αν τα μηνύματα είναι κρυπτογραφημένα, τότε οι κακόβουλοι θα είναι στο απυρόβλητο. Αλλά, φυσικά, δεν είναι μόνο αυτό το πρόβλημα. Ακόμα κι ο πιο ενημερωμένος γονιός είναι απροστάτευτος απέναντι στα δομικά προβλήματα των σόσιαλ μίντια.
Και μετά, τι;
Η σκέψη του Σούνακ είναι βάσιμη. Τουλάχιστον κάποιοι θα αρχίσουν να αναρωτιούνται για τον ρόλο τους ως γονείς και παιδαγωγοί. Το εύλογο ερώτημα είναι το εξής: Κι αν απαγορεύονταν; Τι θα έμπαινε στη θέση τους; Αν οι γονείς δεν είναι διατεθειμένοι να περάσουν περισσότερο και ποιοτικότερο χρόνο με τα παιδιά τους, αν τα σχολεία δεν εγκύψουν στο θέμα κι αν οι πλατφόρμες δεν παραιτηθούν από την παγίδευση των νεαρών καταναλωτών στα δίχτυα τους, τότε κάτι άλλο θα αντικαταστήσει αυτό το απύθμενο χρυσωρυχείο που ονομάζεται «προσοχή των παιδιών και των εφήβων». Η προστασία της παιδικής ηλικίας προφανώς δεν μπορεί να εξαντληθεί σ’ ένα ρηξικέλευθο μέτρο.
«Τα παιδιά πρέπει να μάθουν να χρησιμοποιούν τα ψηφιακά εργαλεία με υπευθυνότητα, από μικρή κιόλας ηλικία», γράφει ο Ρίτσαρντ Κουλάτα, συγγραφέας του βιβλίου Ναι στις οθόνες, όταν κάνουν καλό! (εκδ. Μεταίχμιο) και επικεφαλής της Υπηρεσίας Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας του Υπουργείου Παιδείας των ΗΠΑ επί προεδρίας Μπαράκ Ομπάμα. «Το πρόβλημα δεν είναι η τεχνολογία· είναι ότι δεν έχουμε ορίσει τις σωστές προσδοκίες για τη συμμετοχή μας στον ψηφιακό κόσμο. Το να ορίσουμε τις προσδοκίες για τα παιδιά μας και να απαιτήσουμε από τις πλατφόρμες τεχνολογίας να επιδείξουν υπευθυνότητα, δημιουργώντας υγιείς διαδικτυακές κοινότητες, είναι, σίγουρα, πιο δύσκολο από το να πετάξουμε τα πάντα στον κάδο. Ωστόσο αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε ως γονείς ώστε να διασφαλίσουμε ένα υγιές και ευτυχισμένο μέλλον». Ο Κουλάτα υποστηρίζει ότι για να δρέψουμε τα αναμφισβήτητα οφέλη του διαδικτύου γενικότερα, θα πρέπει να εκπαιδεύσουμε ενεργούς ψηφιακούς πολίτες.
Ωστόσο, το επιχειρηματικό μοντέλο των σόσιαλ μίντια είναι σαφές: σου δίνω δωρεάν το μέσο, μου δίνεις τα δεδομένα και την προσοχή σου για να διαφημίζω προϊόντα. Τα παιδιά και οι έφηβοι, ως μετρήσιμο καταναλωτικό κοινό, θυσιάζονται εν προκειμένω στον βωμό της εταιρικής ανάπτυξης κι όλων όσοι κερδίζουν φήμη, επιρροή και χρήμα από τις πλατφόρμες. Μαζί θυσιάζεται η αθωότητα, η ανάπτυξη του εγκεφάλου, η κριτική ικανότητα, ο ύπνος και η ψυχική και πνευματική υγεία. Αποδεχθήκαμε αυτό το δώρο χωρίς να το πολυσκεφτούμε. Ανοίξαμε την πόρτα σ’ ένα μικρό ρομποτάκι και γλυκαθήκαμε από την ικανότητά του να μας απαλλάσσει από τους παραδοσιακούς μας ρόλους, αλλά τώρα συνειδητοποιούμε ότι, υποκαθιστώντας μας, το μαραφέτι αυτό έχει γίνει ανεξέλεγκτο και πλέον δεν αναγνωρίζουμε τα παιδιά μας. Τα αφήσαμε στην κρισιμότερη φάση της ζωής τους να καθοδηγούνται από μια μηχανή που απλώς ενδιαφέρεται να διογκώνει τα κέρδη της πάση θυσία, και τώρα που οι πρώτες γενιές ενηλικιώνονται, βλέπουμε κάτι που δεν μας αρέσει.
Αντικαταστήσαμε τον ρόλο του γονιού, του παιδαγωγού, του πνευματικού καθοδηγητή και του μέντορα με τον ρόλο του ινφλουένσερ και τα αποτελέσματα είναι ορατά παντού, τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα. Ο ναρκισσισμός, η ανωριμότητα και η έλλειψη αυτογνωσίας έχουν αποκτήσει διαστάσεις επιδημίας. Τα παιδιά βρίσκουν στα νέα μέσα αυτά που τους λείπουν, το ενδιαφέρον και την προσοχή του γονιού, του δασκάλου, του κοινωνικού περίγυρου. Στα σόσιαλ μίντια νιώθουν ότι είναι επιτέλους κάτι, ακόμα κι όταν μέσα στο νέο αυτό καταφύγιο τελικά αποκτούν νέα και σοβαρότερα προβλήματα. Το τίμημα που πληρώνουν γενιές ολόκληρες γιατί αρνούμαστε να δούμε το λάθος και να αναλάβουμε την ευθύνη που μας αναλογεί, είναι δυσβάσταχτο. Αναρωτιέμαι πόσο χαμηλό θα είναι το ποσοστό των ενήλικων αναγνωστών που θα έχουν την υπομονή, τον χρόνο, την ψυχραιμία και τη συγκέντρωση να διαβάσουν ολόκληρο αυτό το άρθρο. Κι αυτό μάλλον τα εξηγεί όλα.