«Την περίοδο της αύξησης του λαθρεμπορίου, το 2019, ο χρηματισμός των υπαλλήλων στα τελωνεία διευκόλυνε την εισαγωγή παράνομων φορτίων. Κάποιοι υπάλληλοι κοιτάζουν μόνο την τσέπη τους και έτσι καμιά φορά, όταν φτάνουν [τα κοντέινερ] στη στεριά, ακολουθεί διαπραγμάτευση». Η παραπάνω δήλωση δεν αναφέρεται σε λαθραία φορτία με κοκαΐνη, καπνό ή όπλα. Την έκανε ο διευθυντής του Κέντρου Σπουδών Νοτιοανατολικής Ασίας στο αμερικανικό περιοδικό Mother Jones και αναφέρεται σε φορτία που εισάγονται παράνομα στην Ινδονησία από χώρες του δυτικού κόσμου: πλαστικά μπουκάλια, περιτυλίγματα από τυριά και ψωμιά, συσκευασίες γιαουρτιών. Δηλαδή: σκουπίδια.
Και αν η διαχείριση των αποβλήτων, η επανάχρηση, η ανακύκλωση, η κομποστοποίηση, η καύση κ.λπ. είναι έννοιες που συνήθως απασχολούν τον δημόσιο διάλογο σε εθνικό επίπεδο, η εξαγωγή ανεπιθύμητων απορριμμάτων σε άλλα κράτη, μέσα από μονοπάτια που άλλοτε είναι σύννομα και άλλοτε εντελώς παράνομα, είναι μια υπαρκτή βιομηχανία με μεγάλους και μικρότερους παίκτες, μεικτά συμφέροντα και κατά περιπτώσεις δραματικά αποτελέσματα.
Ευρωπαίοι, Αμερικανοί και άλλοι πολίτες «προηγμένων» χωρών οι οποίοι, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο επιτυχημένα, διαχωρίζουν προσεκτικά τις πλαστικές ή άλλες συσκευασίες, τις πετάνε στους ειδικούς κάδους και θεωρούν ότι έκαναν το καθήκον τους απέναντι στο περιβάλλον, θα εκπλήσσονταν πολύ αν μάθαιναν ότι το κουτί από τον χυμό που ήπιαν στην Καλιφόρνια βρέθηκε σε κάποια χωματερή στο Μεξικό ή ένα μπλουζάκι που δεν τους έκανε πια και έδωσαν για ανακύκλωση κατέληξε στο Βιετνάμ ή στην Γκάνα. Για τα πλούσια κράτη, το να στοιβάζουν τα απορρίμματά τους σε κοντέινερ και να τα στέλνουν σαν «καυτή πατάτα» στην άλλη άκρη του ωκεανού, όπου θα τα αναλάβουν οικονομικότερα εργατικά χέρια που περιορίζονται από χαλαρότερους περιβαλλοντικούς κανόνες, είναι φθηνότερο από το να τα επεξεργάζονται στο δικό τους έδαφος, ενώ και στα κράτη υποδοχής έχουν αναπτυχθεί τοπικές αγορές που συντηρούν ένα αμφιλεγόμενο σύστημα.
Η παγκόσμια κοινότητα πολύ πρόσφατα άρχισε να λαμβάνει μέτρα. Μόλις το 2019, στη Γενεύη της Ελβετίας, 187 χώρες συνήλθαν και αποφάσισαν να καθιερώσουν κανόνες για τις διασυνοριακές μεταφορές πλαστικών απορριμμάτων, σε μια προσπάθεια να ελέγξουν την κατακλυσμιαία και αρρύθμιστη εξαγωγή σκουπιδιών από τα ανεπτυγμένα κράτη κατά κανόνα σε φτωχότερες χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Αφρικής, όπου ο τρόπος επεξεργασίας τους προκαλεί σοβαρό ζήτημα ρύπανσης. Έναν χρόνο πριν, το 2018, η Κίνα είχε κλείσει τα σύνορά της σε εισαγωγές απορριμμάτων όπως πλαστικά, χαρτί και κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, ενώ λίγο καιρό αργότερα, το Υπουργείο Περιβάλλοντος της χώρας ανακοίνωσε ότι θα απαγόρευε την εισαγωγή και άλλων υλικών, όπως τα υπολείμματα μετάλλων (κινητήρες, καλώδια, σύρματα).
Η αυτοκρατορία του ανακυκλώσιμου πλαστικού
«Αν η μισή μου συσκευασία βρίσκεται, γιατρέ, εδώ πέρα, η άλλη μισή στην Κίνα βρίσκεται», θα μπορούσε να τραγουδάει η Μαρία Δημητριάδη. Και αυτό γιατί για δεκαετίες η Κίνα ήταν η βασική χώρα εισαγωγής σε συγκεκριμένες κατηγορίες όπως το πλαστικό, για λόγους που ικανοποιούσαν τις ολοένα και αυξανόμενες ανάγκες της δυναμικής βιομηχανίας φτηνών συνθετικών προϊόντων κάθε είδους. Οι παραγωγικές μονάδες της δεν επαρκούσαν για να εξυπηρετήσουν την τεράστια ανάγκη σε πλαστική ύλη, ενώ η ίδια η χώρα είχε χαμηλά ποσοστά ανακύκλωσης. Έτσι, στράφηκαν στο εξωτερικό, εισάγοντας ανακυκλώσιμα απορρίμματα σε χαμηλότερη τιμή από το κόστος παραγωγής καινούργιας πρώτης ύλης. Τα πλοία που μετέφεραν στις δυτικές χώρες τα κάθε λογής κινεζικά προϊόντα, αντί να γυρίζουν άδεια, πρόσφεραν χώρο μεταφοράς σε πολύ οικονομικές τιμές και επέστρεφαν πίσω στην Κίνα γεμάτα σκουπίδια (που είχαν προέλθει συχνά από τα ίδια προϊόντα). Στη συνέχεια, αυτή η ύλη χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή νέων αγαθών, που με τη σειρά τους πωλούνταν στο εσωτερικό της ή εξάγονταν, ξανά, στις χώρες του δυτικού κόσμου.
Τα πλοία που μετέφεραν στις δυτικές χώρες τα κάθε λογής κινεζικά προϊόντα, αντί να γυρίζουν άδεια, επέστρεφαν πίσω στην Κίνα γεμάτα σκουπίδια.
Ωστόσο, η τακτική αυτή, όσο σωτήρια και αν ήταν για την υποστήριξη της αναδυόμενης κινεζικής αγοράς, αποδείχθηκε ότι δεν ήταν βιώσιμη. Τα απορρίμματα που εισάγονταν συχνά δεν ήταν σωστά ταξινομημένα, ενώ πολλές φορές τα φορτία ήταν επιμολυσμένα από υπολείμματα τροφών ή άλλες, μη ανακυκλώσιμες ουσίες, ώστε τελικά ήταν εντελώς άχρηστα. Επίσης, η ανακύκλωση των πλαστικών δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς συχνά η επεξεργασία τους και οι διαφορετικές ουσίες από τις οποίες παράγονται καθιστούν δύσκολη ή και αδύνατη την ανακύκλωσή τους. Για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα, η Κίνα προσπάθησε για ένα διάστημα να αυστηροποιήσει τους κανονισμούς για την ποιότητα των εισαγόμενων αποβλήτων αλλά και να περιορίσει τη λαθρεμπορία μη ελεγμένων προϊόντων. Τελικά, απαγόρευσε την εισαγωγή τους.
Αποικιοκρατία των σκουπιδιών
Το κενό που δημιουργήθηκε από την απόσυρση της Κίνας ήταν τεράστιο. Τόνοι σκουπιδιών παρέμειναν ορφανοί, σε αναζήτηση αποδέκτη, και χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας –όπως η Μαλαισία, η Ινδονησία και το Βιετνάμ– προσπάθησαν να ανταποκριθούν στην ξαφνική ζήτηση. Άλλωστε, ορισμένοι από τους ιδιοκτήτες μονάδων επεξεργασίας στην Κίνα μετακόμισαν σε γειτονικές χώρες, προκειμένου να συνεχίσουν από εκεί τη δραστηριότητά τους. «Δεν μου αρέσει καθόλου να βλέπω τη χώρα μου να μετατρέπεται σε χωματερή του ανεπτυγμένου κόσμου», δήλωνε την ίδια περίοδο στο National Geographic η υπουργός Κλιματικής Αλλαγής και Περιβάλλοντος της Μαλαισίας, διαμηνύοντας στις ΗΠΑ να «κρατήσουν τα σκουπίδια τους στη δική τους αυλή, ειδικά τα μη ανακυκλώσιμα».
Στην Ινδονησία, η οποία επίσης σκοράρει χαμηλά στα ποσοστά ανακύκλωσης και βασίζεται στις εισαγωγές ανακυκλώσιμου υλικού για να υποστηρίξει τη βιομηχανία της, η περιβαλλοντική καταστροφή είναι εμφανής σε βουνά από σκουπιδότοπους που πνίγουν την περιφέρειά της ακόμα και μισή ώρα από την πρωτεύουσα Τζακάρτα. Παρόλο που, έπειτα από κατακραυγή, η χώρα αναγκάστηκε να αυστηροποιήσει και εκείνη τους κανόνες που αφορούν την εισαγωγή σκουπιδιών (τα εισαγόμενα φορτία ελέγχονται και τα μη-ανακυκλώσιμα υλικά δεν πρέπει να ξεπερνούν το 2%), περιβαλλοντικές οργανώσεις καταγγέλλουν πως το λαθρεμπόριο απορριμμάτων δεν έχει σταματήσει, ενώ οι μονάδες επεξεργασίας των αποβλήτων χρησιμοποιούν όσες ύλες χρειάζονται και ξεφορτώνονται τα υπόλοιπα σκουπίδια ανοργάνωτα σε αυτοσχέδιες χωματερές, που μετατρέπονται σε εστίες μόλυνσης. Πρόσφατη έκθεση του Πανεπιστημίου Yale κάνει λόγο για ρακοσυλλέκτες οι οποίοι «ψαρεύουν» στα τεράστια βουνά από σκουπίδια στις μονάδες διαλογής, αναζητώντας κυρίως μπουκάλια και κομμάτια από καλώδια, κερδίζοντας μόλις από 2 έως 4,5 δολάρια για 7 ώρες δουλειάς. Στη συνέχεια συσκευάζουν σε δεμάτια όσα μάζεψαν και τα μεταπωλούν σε μεγαλύτερους μεσάζοντες ή σε κατασκευαστές προϊόντων χαμηλής ποιότητας (π.χ. σπάγκος).
Το 2020, η Ευρωπαϊκή Ένωση απαγόρευσε την εξαγωγή επικίνδυνων πλαστικών αποβλήτων που είναι δύσκολο να ανακυκλωθούν σε χώρες εκτός ΟΟΣΑ επιβάλλοντας κανόνες για τις διασυνοριακές συναλλαγές. Την ίδια χρονιά η Γερμανία, που πρωτοστατεί στα ποσοστά ανακύκλωσης στην ΕΕ, εξήγαγε ένα εκατομμύριο τόνους πλαστικών αποβλήτων, εκ των οποίων το 17% κατέληξε στη Μαλαισία. Το παράδοξο είναι πως, σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Στερεών Αποβλήτων, η Γερμανία έστειλε το 15% των πλαστικών της στη γειτονική Ολλανδία, αλλά εισήγαγε και η ίδια 480 χιλιάδες τόνους πλαστικών απορριμμάτων, εκ των οποίων το 19% προήλθε από την… Ολλανδία. Δηλαδή, η Γερμανία έστειλε στην Ολλανδία 150 χιλιάδες τόνους και έλαβε σχεδόν 100 χιλιάδες τόνους αντίστοιχης ύλης πάλι από την Ολλανδία.
Άλλες χώρες που επιβαρύνονται με μεγάλα ποσοστά εξαγωγών είναι το Βέλγιο, η Ολλανδία, η Γαλλία και η Ιταλία. Παρά την αυστηροποίηση των μέτρων, έρευνα της Greenpeace το 2021 αποκάλυψε συσκευασίες και πλαστικές σακούλες από σούπερ μάρκετ του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γερμανίας παρατημένα σε παραλίες, αυτοσχέδιες χωματερές και σημεία καύσης απορριμμάτων στα νότια της Τουρκίας, η οποία είναι μέλος του ΟΟΣΑ και σιγά σιγά απορρόφησε μεγάλο μερίδιο της Νοτιοανατολικής Ασίας. Το 2020 δέχθηκε το 13% του πλαστικού που διακινήθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο, μεγάλο ποσοστό του οποίου προήλθε από την ΕΕ, η οποία μέχρι πρότινος έστελνε κυρίως στην Ταϊλάνδη. Για μια νέα μορφή αποικιοκρατίας, την «αποικιοκρατία των σκουπιδιών», κάνουν λόγο ακτιβιστές και ερευνητές, ενώ Τούρκοι πολίτες υιοθέτησαν το σλόγκαν «Η Τουρκία δεν είναι κάδος σκουπιδιών», πιέζοντας την πολιτική διοίκηση να υιοθετήσει και εκείνη αυστηρότερους κανόνες στην εισαγωγή πλαστικών. Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με το τουρκικό παράρτημα του BBC, το 2022 η Τουρκία συνέχισε να είναι ο βασικός αποδέκτης του πλαστικού της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με δεύτερη την Ινδονησία και τρίτη τη Μαλαισία. Το Human Rights Watch εκείνη τη χρονιά ανέφερε ότι οι εργαζόμενοι και όσοι κατοικούν κοντά σε εργοστάσια ανακύκλωσης πλαστικών στην Τουρκία αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας, όπως αναπνευστικά, δερματικά και χρόνιους πονοκεφάλους.
Τα «άλλα» απορρίμματα
Συνολικά, το 2022 η ΕΕ εξήγαγε 6,4 εκατομμύρια τόνους αποβλήτων, συμπεριλαμβανομένων του χαρτιού (που κατά 30% καταλήγει στην Ινδία), του πλαστικού και του γυαλιού, σε χώρες εκτός της Ένωσης, με το εμπόριο χαρτιού να αποτιμάται σε 930 εκατ. ευρώ, του πλαστικού σε 423 και του γυαλιού σε 25. Τέταρτη υψηλότερη πηγή πίεσης στο περιβάλλον και στην κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, είναι τα χρησιμοποιημένα υφάσματα, ενώ, όσο η γρήγορη μόδα γιγαντώνεται, οι ποσότητές τους που εξάγονται από την ΕΕ αυξήθηκαν κατακόρυφα και τριπλασιάστηκαν τις τελευταίες δύο δεκαετίες.
Συνολικά 6,4 εκατομμύρια τόνους αποβλήτων εξήγαγε το 2022 η ΕΕ, συμπεριλαμβανομένων του χαρτιού, του πλαστικού και του γυαλιού, σε χώρες εκτός της Ένωσης.
Παλιά τζιν, μπλουζάκια, μπουφάν και κάθε είδους ρούχα είναι, από ό,τι φαίνεται, δύσκολο να βρουν τον δρόμο τους εντός Ευρώπης. Έτσι, καταλήγουν σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας (κατά 46% στην Αφρική και 41% στην Ασία ήταν οι αριθμοί για το 2019). Στην Ασία, τα υφάσματα περνάνε από διαλογή και επεξεργασία, ανακυκλώνονται σε βιομηχανική ύλη, επανεξάγονται για ανακύκλωση σε άλλες χώρες της Ασίας ή για επαναχρησιμοποίηση στην Αφρική. Όσα δεν μπορούν να ανακυκλωθούν ή να επανεξαχθούν, συχνά καταλήγουν στη χωματερή. Στην Αφρική η ζήτηση για φθηνά, μεταχειρισμένα ρούχα είναι μεγάλη, ενώ ό,τι δεν είναι κατάλληλο για επαναχρησιμοποίηση καταλήγει κυρίως σε χωματερές.
Μια τέτοια χωματερή, στην Γκάνα, καλύπτει 16 τετραγωνικά χιλιόμετρα μέσα στην Άκκρα, την πρωτεύουσα της χώρας και αποκαλείται ανεπίσημα «Τοξική πόλη» – και όχι άδικα. Η τεράστια έκταση αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες χωματερές ηλεκτρονικών αποβλήτων στην Αφρική, και κάθε μέρα χιλιάδες άνθρωποι σκαλίζουν βουνά από σκουπίδια αναζητώντας μικρούς θησαυρούς κυριολεκτικά μέσα στον άνθρακα. Αποσυναρμολογούν και καίνε παλιά ψυγεία, στερεοφωνικά, κινητά και τηλεοράσεις για να εξαγάγουν σίδηρο, ορείχαλκο και άλλα πολύτιμα μέταλλα, εκθέτοντας τον εαυτό τους στον βλαβερό καπνό που μπορεί να τους προκαλέσει σοβαρά προβλήματα υγείας, για δύο με τρία δολάρια την ημέρα. Όπως αναφέρει το Euronews, ένα μεγάλο μέρος των αποβλήτων αυτών προέρχεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ευρώπη και η Αμερική στέλνουν στην Γκάνα μεταχειρισμένα αυτοκίνητα, χαρτί, πλαστικό, ελαστικά αυτοκινήτων, ηλεκτρονικά, ρούχα και έπιπλα, σύμφωνα με το Basel Action Network, ένα παρατηρητήριο για τον έλεγχο της διασυνοριακής διακίνησης επικίνδυνων αποβλήτων. Το κλειδί είναι στην κωδικοποίησή τους ως «επαναχρησιμοποιημένων», αφού με αυτόν τον τρόπο παρακάμπτονται οι κανόνες περί απαγόρευσης των εξαγωγών απορριμμάτων. Σύμφωνα με το Παρατηρητήριο, τα ηλεκτρονικά πρώτα διατίθενται σε μεσάζοντες για να πουληθούν, και όσα δεν πωλούνται, καταλήγουν στην «Τοξική πόλη».
Σκουπίδια ελληνικής προέλευσης
Σύμφωνα με το Observatory of Economic Complexity, ένα ερευνητικό πρόγραμμα που γεννήθηκε στο ΜΙΤ Lab και αναλύει τα επίσημα εμπορικά στοιχεία των κρατών, η Ελλάδα το 2022 εξήγαγε πλαστικό κατά κύριο λόγο στη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, την Ολλανδία, Γερμανία και την Τουρκία. Τον Δεκέμβριο του 2023, το βραβευμένο μέσο ερευνητικής δημοσιογραφίας Solomon δημοσίευσε τα αποτελέσματα πολύμηνης έρευνας που έκανε σε συνεργασία με το ελληνικό γραφείο της Greenpeace και το Basel Action Network. Τα αποτελέσματα είναι αποκαλυπτικά: Οι ερευνητές τοποθέτησαν τράκερ σε ανακυκλώσιμα προϊόντα που μπήκαν σε μπλε κάδους ανακύκλωσης στη χώρα μας, και παρακολούθησαν την πορεία τους. Ένα από αυτά, τοποθετημένο σε μπλε κάδο ανακύκλωσης στην Ξάνθη, βρέθηκε στη χωματερή της Καβάλας. Ένα άλλο, από τη Σύρο, κατέληξε στον ΧΥΤΑ του νησιού. Άλλα ταξίδεψαν μέχρι τη Βουλγαρία – σύμφωνα με την έρευνα, το 2022 η Ελλάδα εξήγαγε 48.000 τόνους πλαστικών απορριμμάτων στη Βουλγαρία, ενώ ένα πλαστικό μπουκάλι από το κέντρο της Αθήνας ταξίδεψε μέχρι τη Ρουμανία. Όπως και η υπουργός Περιβάλλοντος της Μαλαισίας, το 2021, ο ομόλογός της για τη Ρουμανία θα έλεγε με τη σειρά του «δεν είμαστε η χωματερή της Ευρώπης», σύμφωνα με το ρεπορτάζ.
Όμως οι δύο χώρες, όπως και η Τουρκία, δέχονται αυξημένη πίεση εξαιτίας της απαγόρευσης της Κίνας. Είναι σημαντικό να τονιστεί πως η ανακύκλωση, μια φαινομενικά αγνή διαδικασία που για χρόνια λειτουργούσε ως αντίβαρο στις υπερκαταναλωτικές μας τύψεις, δεν είναι ούτε πανάκεια ούτε καν η ενδεδειγμένη λύση. Εδώ και χρόνια οι ειδικοί τονίζουν πως η ανακύκλωση θα έπρεπε να είναι ο τελευταίος κρίκος της αλυσίδας – μετά τη μείωση και την επανάχρηση. Ειδικά σε ό,τι αφορά το πλαστικό, ακόμα και αν όλα λειτουργήσουν τέλεια στην παραγωγική γραμμή της ανακύκλωσης –γεγονός που δεν συμβαίνει ούτε διαφαίνεται ότι θα συμβεί ποτέ–, το πλαστικό ως ύλη είναι τόσο σύνθετο, που συχνά, ακόμα και αν όλοι τοποθετήσουμε τα σκουπίδια μας προσεκτικά πλυμένα στους κάδους και εκείνα φτάσουν με τον σωστό τρόπο στη σωστή μονάδα διαλογής, οι χιλιάδες διαφορετικοί τύποι του υλικού θα καταστήσουν μεγάλο μέρος των απορριμμάτων ακατάλληλο για ανακύκλωση, ενώ υπάρχουν πρόσφατες μελέτες που δείχνουν ότι η διάσπαση των πλαστικών κατά τη διαδικασία της ανακύκλωσης μπορεί να απελευθερώσει στο περιβάλλον ρυπογόνα μικροπλαστικά.
Το 2024, οι χώρες-μέλη του ΟΗΕ δεν κατάφεραν να υπογράψουν μια συμφωνία που θα έφερνε μειώσεις της τάξης των 655 δισ. ευρώ στη βιομηχανία του πλαστικού.
Το 2022, στο Ναϊρόμπι της Κένυας, τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ, σε μια απόφαση που χαρακτηρίστηκε ιστορική, συμφώνησαν στη σύναψη μιας νομικά δεσμευτικής συμφωνίας για τον τερματισμό της ρύπανσης από πλαστικά έως το 2040. Δύο χρόνια μετά, το 2024, οι χώρες δεν κατάφεραν να υπογράψουν μια συμφωνία που θα έφερνε μειώσεις 655 δισ. ευρώ στη βιομηχανία του πλαστικού έως το 2040, με τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο να μη δέχονται να υπερψηφίσουν. «Όταν ήρθε η ώρα να περάσουμε από τις κενές δηλώσεις στον αγώνα για την υποστήριξη ενός αποτελεσματικού προγράμματος, είδαμε τα ίδια ανεπτυγμένα κράτη-μέλη που ισχυρίζονται ότι συμβάλλουν σε έναν κόσμο απαλλαγμένο από την πλαστική ρύπανση, να ρίχνουν τις μάσκες τους μόλις οι μεγάλοι ρυπαντές τούς στραβοκοίταξαν», σχολίασε σχετικά στον Guardian ο διευθυντής περιβαλλοντικής υγείας του Κέντρου Διεθνούς Περιβαλλοντικού Δικαίου, αναφερόμενος στις βιομηχανίες πετρελαίου που συνδέονται με το πλαστικό. Και η (πλαστική) ζωή συνεχίζεται…
