«Το GPS έγινε το τζίνι μας. Εμείς δεν χρειάζεται πια να κάνουμε σχεδόν τίποτα παρά να περπατάμε. Είμαστε οι σκλάβοι του, το κουβαλάμε στην πλάτη για να μας κάνει τη δουλειά». Έτσι περιγράφει την επανάσταση που έφερε στη χαρτογραφία το GPS η Πηνελόπη Ματσούκα, ψυχή του εκδοτικού και χαρτογραφικού οίκου Ανάβαση (anavasi.gr), που ασχολείται με τον σχεδιασμό και την παραγωγή πεζοπορικών χαρτών. Με τη διπλή ιδιότητα και της πεζοπόρου και της υπεύθυνης παραγωγής χαρτών, η κυρία Ματσούκα έχει ζήσει τις εποχές προ GPS και ξέρει αφενός τι θα πει να περπατάς στην καρδιά των Άλπεων χωρίς καμία μαγική εφαρμογή στο κινητό που να εντοπίζει τη θέση σου σε πραγματικό χρόνο και αφετέρου πόσο απαιτητικό είναι να καταγράφεις ένα μονοπάτι σε κάποιο ανάγλυφο της ελληνικής επαρχίας, «μπερδεμένο και λοφώδες, χωρίς χαρακτηριστικά σημεία», και πάλι χωρίς τη βοήθεια της τεχνολογίας. «Μέχρι να μπει στη ζωή μας το GPS, οι αποτυπώσεις γίνονταν πάρα πολύ δύσκολα και με αρκετό σφάλμα, αφού δεν μπορούσαμε να κάνουμε κανονική τοπογράφηση πάνω στα βουνά με σταδίες, θεοδόλιχους και ακριβείς μετρήσεις. Βασιζόμασταν σε ένα αλτίμετρο (όργανο μέτρησης υψομέτρου), στην οπτική παρακολούθηση του αναγλύφου και στην πυξίδα μας για να ξέρουμε προς τα πού κατευθυνόμαστε».
Άλλα ήθη, άλλες εποχές (παρότι χρονικά δεν είναι τόσο μακρινές). Σήμερα, τα τζίνι της χαρτογραφίας είναι δύο: το GPS και το GIS. «“Σύστημα γεωγραφικών πληροφοριών” λέγεται στα ελληνικά. Είναι ένα λογισμικό που διαχειρίζεται τα χαρτογραφικά δεδομένα, έτσι ώστε κάθε σημείο του χώρου να απεικονίζεται στην οθόνη σου σε πραγματικές συντεταγμένες και όχι σε συντεταγμένες οθόνης». Στην πράξη, με το GIS γίνεται χαρτοσύνθεση, δηλαδή ο χρήστης μπορεί να συνδυάσει πολλαπλά δεδομένα. «Η χάραξη του μονοπατιού, η χάραξη του δρόμου, τα σπιτάκια, οι εκκλησίες, οι λίμνες, τα ποτάμια, όλα αυτά είναι δεδομένα. Τα υλικά για να μαγειρέψεις τον χάρτη σου». Αυτό που κάνει το GIS είναι ότι αναλαμβάνει το μαγείρεμα.
Από τη συζήτηση με την κυρία Ματσούκα καταλαβαίνει κανείς ότι η τεχνολογία έφερε τα πάνω κάτω στο θέμα «χάρτες», με τα λογισμικά και τις εφαρμογές να έχουν κυριαρχήσει πλήρως. Πλήρως; Λοιπόν, όχι ακριβώς. Τουλάχιστον στον χώρο της πεζοπορίας ο ψηφιακός χάρτης δεν λειτουργεί ανταγωνιστικά απέναντι στον έντυπο, αλλά συμπληρωματικά. «Όταν ξεκινήσαμε να φτιάχνουμε χάρτες στην Ανάβαση, ήταν πολύ μικρό το κοινό που ενδιαφερόταν. Σήμερα, 22 χρόνια μετά, έχει αυξηθεί πολύ η ζήτηση του πεζοπορικού χάρτη». Αυτό σίγουρα οφείλεται στο ότι έχουν αυξηθεί ραγδαία οι πεζοπόροι, οι οποίοι όμως –κι αυτό είναι το ευχάριστο– δεν αρκούνται στη μικρή οθόνη του κινητού τους, αλλά προτιμούν έναν μεγάλο έντυπο χάρτη τον οποίο να μπορούν να ανοίξουν και να μελετήσουν, έχοντας συνολική εικόνα του τόπου και όχι απλώς του σημείου όπου βρίσκονται.
Κοινωνία της απανταχού χαρτογράφησης
Για τη Μαργαρίτα Κόκλα, λέκτορα στο Εργαστήριο Χαρτογραφίας της Σχολής Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών του ΕΜΠ, ζούμε σε μια εποχή αναγέννησης της χαρτογραφίας. «Επίγειες, εναέριες και δορυφορικές εικόνες, δεδομένα GPS, πληροφορίες από κοινωνικά δίκτυα κ.λπ. έχουν δημιουργήσει την κοινωνία της απανταχού χαρτογράφησης (ubiquitous mapping)». Για να καταλάβουμε καλύτερα πόσο καίριο ρόλο παίζει η χαρτογραφία στη ζωή μας, πόσο μέσα στην καθημερινότητά μας είναι, ας σκεφτούμε απλώς τους χάρτες που καταναλώνουμε καθημερινά για να ενημερωθούμε για την πορεία της πανδημίας. Όπως λέει χαρακτηριστικά η κυρία Κόκλα, «είναι αδύνατη η κατανόηση μεγάλων γεωχωρικών δεδομένων και σύνθετων φαινομένων με χωρική αναφορά χωρίς την αξιοποίηση της δύναμης της χαρτογραφικής αφαίρεσης και σύνθεσης. Πιο πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η χαρτογραφική παρακολούθηση της εξέλιξης της πανδημίας Covid-19. Γι’ αυτό οι μεγαλύτερες εταιρείες τεχνολογίας έχουν επενδύσει σημαντικά σε χαρτογραφικά προϊόντα και εφαρμογές».
Και δεν είναι μόνο η αγορά που ενδιαφέρεται για τη χαρτογραφία. Πρωτίστως είναι η έρευνα, όπως επιβεβαιώνει η Χρυσούλα Μπούτουρα, διευθύντρια Εργαστηρίου Χαρτογραφίας και Γεωγραφικής Ανάλυσης του ΑΠΘ και πρόεδρος της Χαρτογραφικής Επιστημονικής Εταιρείας Ελλάδας. «Ο χάρτης έχει μπει ως αντικείμενο στα πεδία έρευνας και εκπαίδευσης των ανθρωπιστικών σπουδών, κι αυτό είναι πολύ σημαντικό για μας». Η αξιοποίηση της πληροφορίας που δίνει ένας χάρτης σε συνδυασμό με τις κειμενικές πηγές οδηγούν σε αποτελέσματα «που ούτε θα μπορούσε κανείς να φανταστεί παλαιότερα». Καταλύτης γι’ αυτή την εξέλιξη ήταν –και πάλι– η ψηφιακή τεχνολογία. Μάλιστα, ένας ακαδημαϊκός κλάδος «με μεγάλη άνθηση διεθνώς» που χρησιμοποιεί ερευνητικά τους χάρτες είναι τα Digital Humanities. Κατά τα άλλα, «σε όλες τις μεγάλες βιβλιοθήκες του κόσμου δίνεται μεγάλο βάρος στην ψηφιοποίηση και στην παροχή τέτοιου υλικού».
Καλλιέργεια χαρτογραφικής κουλτούρας
Όπως αναφέρει η κυρία Μπούτουρα, στο Εργαστήριο Χαρτογραφίας του ΑΠΘ (cartography.web.auth.gr) εστιάζουν στην εκπαίδευση και στην έρευνα, αλλά διοργανώνουν και εκδηλώσεις για το ευρύ κοινό, όπως εκθέσεις για τη Χάρτα του Ρήγα στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών, για τα 130 χρόνια της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού στο Πολεμικό Μουσείο και πολλές ακόμα. Πολύ σωστά, αυτές οι δράσεις ξεφεύγουν από τα στενά ακαδημαϊκά όρια και απευθύνονται σε μεγαλύτερη μάζα ανθρώπων, γιατί ομολογουμένως η χαρτογραφική παιδεία στην Ελλάδα δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη. Ποιος ο λόγος; «Δεν είναι ένας, αλλά πολλοί οι παράγοντες που οδήγησαν στην, ας πούμε, “παραμέληση” της γεωγραφικής χαρτογραφικής παιδείας, της μη ένταξής της ως βασικού αντικειμένου στην εκπαίδευση των Ελλήνων, όπως συμβαίνει σε χώρες του εξωτερικού, όπου τα παιδιά μαθαίνουν να διαβάζουν έναν χάρτη προτού μάθουν να διαβάζουν γράμματα. Ή τα μαθαίνουν παράλληλα. Η ανάγνωση του χάρτη σε βοηθάει να καταλάβεις τον χώρο και τον εαυτό σου μέσα σε αυτόν, κάτι που είναι πάρα πολύ σημαντικό». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το να εξοικειωθείς από μικρή ηλικία με έναν χάρτη (και ειδικά παγκόσμιο) δεν είναι απλώς σημαντικό, είναι θεμελιώδες, γιατί διευρύνει τα όρια και τους ορίζοντές σου και σε μαθαίνει ότι εσύ ζεις μόνο σε ένα κομματάκι αυτού του κόσμου.
Σίγουρα πάντως στον τομέα της εκπαίδευσης τα πράγματα μοιάζουν να βελτιώνονται συγκριτικά με παλαιότερα. Ένας φορέας που λειτουργεί υποστηρικτικά στην επιμόρφωση μικρών και μεγάλων είναι το Αρχείο Χαρτογραφικής Κληρονομιάς (maplibrary.gr), με έδρα τη Θεσσαλονίκη και βασικό σκοπό την ανάδειξη του χαρτογραφικού υλικού των Γενικών Αρχείων του Κράτους. Όπως εξηγεί η Νόπη Πλούτογλου, τοπογράφος μηχανικός με μεταπτυχιακό στη χαρτογραφία, «στο ΑΧαΚ παρέχουμε υλικό για την εκπαιδευτική διαδικασία και έχουμε εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές από το νηπιαγωγείο μέχρι το λύκειο, που σχετίζονται με τη χρήση, την κατανόηση και την ιστορία των χαρτών. Ξεκινώντας από την προϊστορική εποχή και τους Ίωνες χαρτογράφους, φτάνουμε μέχρι τη σύγχρονη εποχή και τον ψηφιακό κόσμο». Στο ΑΧαΚ προσφέρονται, επίσης, επιμορφωτικά σεμινάρια για εκπαιδευτικούς και εργαστήρια για τους εραστές της χαρτογραφίας, όπως, για παράδειγμα, ένα εργαστήριο με θέμα τους αστικούς χάρτες, όπου οι συμμετέχοντες «φτιάχνουν τους δικούς τους προσωπικούς χάρτες, σημειώνοντας τα αγαπημένα τους σημεία στην πόλη». Κατά τα άλλα, το ΑΧαΚ ασχολείται με την ψηφιοποίηση, χτίζοντας έτσι μια βάση δεδομένων με ψηφιακούς χάρτες τους οποίους μπορούν να αξιοποιήσουν όλοι. «Μη νομίζετε ότι έρχονται μόνο ερευνητές. Μια ιστορία που μας είχε συγκινήσει ήταν ενός κυρίου ο οποίος ήξερε ότι ο παππούς του είχε ένα σπίτι στην εντός των τειχών πόλη. Τα ονόματα των δρόμων, όμως, είχαν αλλάξει –λόγω της πυρκαγιάς του 1917, μεταξύ άλλων– οπότε φέραμε έναν παλιό χάρτη πάνω στη σημερινή πραγματικότητα και βοηθήσαμε τον κύριο να εντοπίσει το κτίριο της οικογένειάς του».
Ένα θαύμα στην τσέπη μου
Τα παραπάνω λένε οι ειδικοί, οι άνθρωποι που ασχολούνται επαγγελματικά με τους χάρτες και τη χαρτογραφία. Προσωπικά, ως απλή χρήστρια, θα έλεγα ό,τι και η Πηνελόπη Ματσούκα: το GPS είναι το τζίνι μου. Ταξιδιωτικά μιλώντας, δεν υπάρχει μεγαλύτερη απελευθέρωση από το να βρίσκεσαι σε έναν ξένο τόπο, όπου δεν μιλάς καν τη γλώσσα, να βγάζεις από την τσέπη το κινητό, να ανοίγεις τον ψηφιακό χάρτη και να μπορείς να πας κυριολεκτικά όπου θέλεις. Να καταλαβαίνεις, μέσα από τα χρώματα της διαδρομής που εμφανίζονται σε μια τόση δα οθόνη, αν θα κολλήσεις ή όχι στην κίνηση. Να μην τρομοκρατείσαι ότι θα χαθείς, γιατί υπάρχει ο από μηχανής θεός, ο οποίος θα σου υποδείξει τον σωστό δρόμο. Φυσικά, υπάρχει κόστος για όλα αυτά. Το να αποκτήσεις τον έλεγχο του χώρου είναι τεράστιο προνόμιο. Ιστορικά ανήκε σε βασιλιάδες, σε ηγεμόνες, στον στρατό. Σήμερα ο έλεγχος του χώρου είναι κτήμα (και) των πολιτών, οι οποίοι όμως ταυτόχρονα έχουν χάσει τον έλεγχο των προσωπικών τους δεδομένων. Αυτή όμως είναι μια άλλη, τεράστια συζήτηση που ξεφεύγει από τους σκοπούς αυτού του άρθρου. Σε κάθε περίπτωση, δύο πράγματα είναι σίγουρα. Το πρώτο είναι ότι η χαρτογραφία είναι μαγική, κάτι που διαχρονικά, ως ανθρωπότητα, το ξέραμε. Το δεύτερο είναι ότι τα τελευταία τριάντα χρόνια διανύει την εποχή της μαγείας. Και καθημερινά γεννάει θαύματα.