«Δεν θυμάμαι πότε ταξίδεψα για πρώτη φορά. Πώς θυμόμαστε;» με ρώτησε η εξάχρονη Τζίνα εκείνο το απόγευμα που διασχίζαμε τις πλαγιές του Βαρνούντα με προορισμό τις Πρέσπες. Είχα μισοκλείσει τα μάτια στο κάθισμα του συνοδηγού και είχα βυθιστεί στο τοπίο με τις γυμνές οξιές, που σαν μαύρες βελονιές κεντούσαν τις χιονισμένες πλαγιές. Τα πιο απλά (παιδικά) ερωτήματα οδηγούν συνήθως στα πιο βαθιά φιλοσοφικά ζητήματα και στις πιο καίριες αναλύσεις. Εγώ όμως δεν είμαι παιδί πια. Είμαι μια κουρασμένη ενήλικη που μετά από εντατική δουλειά μηνών και επτά ώρες ταξίδι, με τα αυτιά μου να έχουν μαραζώσει από την K-Pop που παίζει σε λούπα, δεν θέλω να κάνω καμία κουβέντα για τους μηχανισμούς της μνήμης. Ήρθα εδώ για να ξεχάσω. «Δεν θυμάμαι ούτε εγώ», είπα κάπως ασαφώς για να την αποφύγω. «Ξεχνάω, μαμά», μου απάντησε μελαγχολικά και κάπως έτσι ο σουρεαλιστικός διάλογος σίγησε.
Αφήνοντας πίσω μας τα βουνά, μπροστά απλώθηκε το λιβάδι της Λάτιτσας και στο βάθος φάνηκε η λίμνη. Οι Πρέσπες είναι το τέλος της μικρής μας χώρας. Το μυαλό μου ταξίδεψε στον Θόδωρο Αγγελόπουλο. Αυτός ο καλλιτέχνης, που εντυπώθηκε στη συνείδηση των Ελλήνων ως σκηνοθέτης του αργού κινηματογράφου, δημιούργησε μια συλλογική γλώσσα για τα τοπία, ακόμα και γι’ αυτούς που δεν έχουν δει ποτέ ταινία του, και όμως μπορούν να τα αναγνωρίσουν ως δικά του. Σε αυτόν τον άνθρωπο χρωστάμε πάνω από όλα την «ανακάλυψη» παραγνωρισμένων ή αγνοημένων ελληνικών τόπων. Του οφείλουμε τη μνήμη του χώρου. Κάνω ένα γρήγορο google search να θυμηθώ ποια έργα του γυρίστηκαν εδώ. Μεταξύ αυτών, «Το μετέωρο βήμα του πελαργού». Αυτή την ταινία τη θυμάμαι καλά, ήμουν δεν ήμουν 15 χρονών όταν την είδα στον Δαναό, εγώ και μια φίλη μου, σχεδόν μόνες σε έναν άδειο κινηματογράφο. Σε έναν τόπο που έμοιαζε με το τέλος του κόσμου, κατοικούσαν πρόσφυγες από άλλες χώρες που κάποτε πέρασαν κρυφά τα σύνορα και ζούσαν εκεί σε ένα γκέτο με το όνειρο να φύγουν για να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους «αλλού».
Στην περιοχή γράφτηκαν μερικές από τις πιο μαύρες σελίδες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Και ακόμα ο τόπος υποφέρει στα κρυφά από τις ανοικτές πληγές δεκάδων ανθρώπων που φέρουν αυτές τις μνήμες: Μακεδονικό, Εμφύλιος, ξεριζωμός. Ποιος είσαι, από πού είσαι, τι νιώθεις ότι είσαι, σε τι πιστεύεις και τι πρέπει να είσαι ανάλογα με το ποιος είναι απέναντί σου, ένα κουβάρι. Όλοι εναντίον όλων. Σήμερα τα πάθη έχουν καταλαγιάσει και μόνο όταν σκαλίζεις το παρελθόν στις κουβέντες σου με τους κατοίκους αναδύεται ο βαθύς πόνος. Παυσίπονο, η ελπίδα που έχει δώσει σε όσους μένουν εδώ σήμερα και εργάζονται στον τουρισμό η προοπτική να ανοίξει μια συνοριακή διάβαση με τη Βόρεια Μακεδονία στο χωριό Λαιμός και να δημιουργηθεί ένας κοινός διασυνοριακός χώρος με το θέρετρο της Οχρίδας, που πιστεύεται πως θα δώσει νέα πνοή στην περιοχή.
Περπατούσαμε και απήγγελλα ό,τι έβρισκα στο ίντερνετ για έναν Εμφύλιο που δεν διδαχτήκαμε ποτέ και αγνοούσα στη λεπτομέρειά του. Τσουκαρέλα, Τζίνα και Ρόσα πήραμε το μονοπάτι από τους Ψαράδες για τα βυζαντινό ασκηταριό της Μεταμόρφωσης. Ακολουθήσαμε τον χωματόδρομο από τον Άγιο Γερμανό προς το εκκλησάκι της Κοίμησης της Θεοτόκου με την πιο καταπληκτική θέα στις λίμνες, αλλά μας βρήκε πάγος και επιστρέψαμε για περιήγηση στα ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής σπίτια του χωριού. Διασχίσαμε το αιωνόβιο δάσος αρκεύθων του Αγίου Γεωργίου και φτάσαμε μέσα από πυκνή ομίχλη μέχρι τα πολυβολεία του Εμφυλίου. Η ιστορία έμοιαζε με κρεμμύδι. Κάθε ανάγνωσμα και μια στρώση. Κι όσο ξεφλουδίζαμε, τόσο έτσουζαν τα μάτια. Σύνθετα, πολυδιάστατα, ανερμήνευτα γεγονότα μέχρι σήμερα, ελάχιστες πηγές. Η Τζίνα και η Ρόσα μουρμούραγαν όλη την ώρα: «Τι λες; Τι γράφει αυτός; Ποιος ήταν ο καλός, πες». Μάταια προσπαθούσα να εξηγήσω, ήταν αδύνατον να γίνουν δεκτές γκρίζες ζώνες μεταξύ καλών και κακών.
Όσο ο τόπος είναι στοιχειωμένος από τη βαριά ιστορία του και τον χειμωνιάτικο καιρό που χαρίζει απλόχερα μια ομίχλη που την κόβεις με μαχαίρι, τόσο η φιλοξενία είναι ζεστή, απροσποίητη, μακεδονίτικη. Μνήμη κι αυτή μιας άλλης εποχής, λιγότερο βιομηχανοποιημένης. Ο Θάνος και η Μαρούλα στον ξενώνα του Αγίου Γερμανού έστησαν ένα πλούσιο γλέντι χωρίς να ζητήσουν έξοδα συμμετοχής. Ο κύριος Κώστας στους Ψαράδες άκουσε τη συζήτησή μας έξω από το μαγαζί του και προσφέρθηκε να μας δώσει μετρητά που ξεχάσαμε να πάρουμε μαζί μας. Στο εστιατόριο της Μικρολίμνης χαμογέλασαν με κατανόηση για τις ζημιές των παιδιών στο τραπέζι, όπως θα έκαναν μόνο ο παππούς και η γιαγιά τους. Και στο νησάκι του Αγίου Αχιλλείου οι ευχές και οι καλημέρες με τους λιγοστούς κατοίκους του κτηνοτροφικού οικισμού, καθώς περπατούσαμε στο νησί, ήταν αληθινές.
Τι μέρα κι αυτή στον Άγιο Αχίλλειο! Διασχίζοντας την παγωμένη λίμνη από την πεζογέφυρα που ενώνει το νησάκι με τη στεριά, το χειμωνιάτικο φως έδινε ένα ζεστό χρώμα στις ανθισμένες καλαμιές και στα γύρω χιονισμένα βουνά. Αγελάδες, γουρούνια, νεροβούβαλοι είχαν απλωθεί στις πλαγιές για φαγητό και λιακάδα. Μέσα στη λίμνη οι μεγάλοι πελεκάνοι κολυμπούσαν με ταχύτητα. Στο ψηλότερο σημείο του μικροσκοπικού νησιού της Μικρής Πρέσπας, εκεί που ένας μεγάλος σταυρός μονοπωλεί τον ορίζοντα, η Τζίνα μού ζητά για πολλοστή φορά μέσα σε λίγη ώρα να τη βγάλω φωτογραφία, αυτή τη φορά πάνω στο υψομετρικό κολονάκι. «Κι άλλη φωτογραφία;» αγανακτώ. Με το ένα πόδι προσπαθεί να ισορροπήσει, σαν πελαργός, και όλο ξεκαρδίζεται και πέφτει. «Όταν με βγάζεις φωτογραφίες, και να ξεχάσω το ταξίδι, θα θυμάμαι τουλάχιστον πώς ήταν αυτό το μέρος που ήμασταν». Σκέφτηκα πως η ανάγκη της να θυμάται την ιστορία της ήταν με έναν τρόπο και δική μου. Η συλλογική μας μνήμη έχει κενά. Κι αν δεν τα καλύψουμε, πώς θα μείνουμε μακριά από τα παλιά ‒και τα νέα‒ μίση;
* «Τσούκα» στη γλώσσα των Βλάχων της Ηπείρου σημαίνει «κορυφή». Η Τσουκαρέλα (2.295 μ.), η Τσούκα Ρόσα (1.987 μ.) και η Τσούκα Τζίνα (1.833 μ.) είναι τρεις κορυφές των βουνών της Πίνδου με βοσκότοπους, ορεινές διαδρομές και περιπάτους που αξίζει κανείς να ανακαλύψει.
⬤ Η καταρτισμένη ξεναγός κάνει τη διαφορά στο Κέντρο Ενημέρωσης του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών στον Άγιο Γερμανό. Μια ιδανική στάση για να μάθεις και να ρωτήσεις γι’ αυτό το ευαίσθητο οικοσύστημα με τις λίμνες, τα πουλιά, αλλά και την ιστορική συνύπαρξη ανθρώπου και άγριας ζωής. Ένα από τα μυστικά της ήταν πως, πηγαίνοντας προς το νησάκι του Αγίου Αχιλλείου, στον λόφο της Κρίνας (ιδιαίτερα αν έχεις κι ένα καλό ζευγάρι κιάλια), βρίσκεις το ιδανικό σημείο για να παρατηρήσεις αργυροπελεκάνους, ροδοπελεκάνους και ερωδιούς.
⬤ Στα Ψαράδικα του Χάσου στη Μικρολίμνη έχει γριβάδια και τσιρόνια από τη λίμνη και ντόπια φασόλια σε μορφή φάβας. Στο Πρέσπειον του Αγίου Γερμανού ευχαριστιέσαι τραχανά και παϊδάκια. Στο ένα και μοναδικό εστιατόριο-καφέ-ξενώνα του Αγίου Αχιλλείου παίρνεις μια χειροποίητη πίτα στο χέρι για τον δρόμο προς την κορυφή και επιστρέφεις στην ξύλινη ζεστή σάλα για ζεστή φασολάδα και κρεατόσουπα. Αξίζει να αγοράσετε φασόλια (μεγαλόκαρπα πλακέ ή ελέφαντες) από τον Πελεκάνο, τον Αγροτικό Συνεταιρισμό Φασολοπαραγωγών Εθνικού Δρυμού Πρεσπών, που βρίσκεται στον Λαιμό.
⬤ Από τους 12.000 κατοίκους που ζούσαν στα 20 χωριά της περιοχής πριν από τον Εμφύλιο, σήμερα οι μόνιμοι κάτοικοι δεν ξεπερνούν τους 1.500. Ερειπωμένα σλαβόφωνα χωριά με τα χαρακτηριστικά πλινθόκτιστα σπίτια που έχουν αλλάξει όνομα, το αρχηγείο του Ζαχαριάδη και του Μάρκου στην Πύλη, το νοσοκομείο του Πέτρου Κόκκαλη στο Βροντερό αλλά και οι ελάχιστοι κάτοικοι σλαβομακεδονικής συνείδησης που δεν τους αφαιρέθηκε η ελληνική ιθαγένεια και επέστρεψαν μετά από χρόνια προσφυγιάς είναι τα λιγοστά που μπορείτε να δείτε εδώ από εκείνη τη μαύρη περίοδο της ελληνικής Ιστορίας. Στην ίδια περιοχή, στο χωριό Ψαράδες, υπογράφηκε η συμφωνία των Πρεσπών το 2018 που αναγνώρισε στην ΠΓΔΜ το όνομα Βόρεια Μακεδονία.