Περίπου 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι από όλο τον κόσμο συρρέουν κάθε χρόνο στην Πομπηία, για να δουν πώς ένας πολιτισμός αφανίστηκε μέσα σε μία νύχτα. Όχι γιατί εγκαταλείφθηκε, υπέστη τη φθορά του χρόνου ή κατακτήθηκε και μετασχηματίστηκε από έναν άλλο, αλλά γιατί απλώς μέσα σε μία στιγμή τον κατάπιε ένα ηφαίστειο. Η προοπτική του αιφνίδιου θανάτου, όπως και το να κοιτάξω κατάματα τα ανθρώπινα γλυπτά από στάχτη, με ανατρίχιαζε. Όμως ήταν η πρώτη φορά που τα κορίτσια αποφάσισαν να εντάξουν στο ταξίδι την επίσκεψη σε έναν αρχαιολογικό χώρο.
«Πώς κι έτσι;» ρώτησα την εντεκάχρονη Ρόσα. «Εσύ βαριέσαι τα αρχαία». Ήταν, είπε, η πιο συναρπαστική ιστορία που άκουσε ποτέ στο σχολείο. Αρέσουν οι αγριότητες στα παιδιά: τέρατα, δράκοι, φαντάσματα, καταστροφές. Τι κι αν υπήρξα η «μοντέρνα» μητέρα που έβγαλε από τη βιβλιοθήκη τα παραδοσιακά παραμύθια και διάβασε όλους τους καλούς λύκους των σύγχρονων συγγραφέων – κανένας λύκος δεν τους φάνηκε πιο συναρπαστικός από τον κακό που έφαγε τη γιαγιά και την Κοκκινοσκουφίτσα. Όπως και να ’χει, η αχαλίνωτη φαντασία των παιδιών ταξιδεύει παντού, ακόμα κι εκεί που οι μεγάλοι δεν αντέχουμε να ακούσουμε. Η δική της αδάμαστη φύση των παραμυθιών (όπως νόμιζε ότι ήταν και ο «μύθος» του Βεζούβιου) ήταν η δική μου πικρή υπενθύμιση πως όλα μπορούν να ανατραπούν σε μία στιγμή.
Η Πομπηία είναι μία ώρα δρόμος από τη Νάπολη και η περιήγηση με ξεναγό κάτι που σίγουρα προσθέτει στην εμπειρία. Η γοητεία της συμπυκνώνεται στη στιγμή που η πόλη πάγωσε στον χρόνο. Το μείγμα των ηφαιστειακών υλικών που κάλυψε τα πάντα λειτούργησε ως γύψος, αφήνοντάς τη μέσα σε ένα «καλούπι», που όταν το έσπασαν οι αρχαιολόγοι, όλα αποκαλύφθηκαν άθικτα: άνθρωποι στα χωράφια, παιδιά που έπαιζαν, ζευγάρια αγκαλιασμένα και ολόκληρη η πόλη – επαύλεις, τοιχογραφίες, η αγορά, οι πολυάριθμοι ναοί, το μικρό και το μεγάλο θέατρο, οι αψίδες, οι κρήνες, τα καταστήματα, ακόμα και τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης.
Περάσαμε από την κεντρική είσοδο και φτάσαμε στο Φόρουμ, την καρδιά της καθημερινής ζωής της πόλης, όπου βρίσκονταν το κέντρο διοίκησης, οι αγορές και οι χώροι λατρείας με φόντο τον Βεζούβιο. Η επτάχρονη Τζίνα είχε βάλει τα ακουστικά της ξενάγησης και άκουγε με προσοχή τι συνέβη την ημέρα της μεγάλης έκρηξης, εκείνο το πρωινό του Οκτωβρίου του 79 μ.Χ. Ό,τι άκουγε, το αναπαριστούσε κινητικά. Έτρεχε με ορμή κατά μήκος της νοητής γραμμής του ηφαιστείου και έπεφτε με δύναμη πάνω μας, κρυβόταν πίσω από τα ερείπια και μετά δήθεν πηδούσε μέσα στην αόρατη λάβα.
Όσο εκείνη έμπαινε μέσα στην ιστορία, τόσο η εντεκάχρονη Ρόσα έχανε το χρώμα της, μέχρι που στο τέλος πέταξε τα ακουστικά. «Μπορεί να εκραγεί στ’ αλήθεια τώρα το ηφαίστειο;» με ρώτησε ψιθυριστά. Προσπάθησα να την καθησυχάσω (μάταια) και ζήτησα από την ξεναγό να εξηγήσει με απλά λόγια (επίσης μάταια) τι συμβαίνει σήμερα με το ηφαίστειο. Μπορεί να πεθάνουμε; Η παθιασμένη ξεναγός εξήγησε πως σήμερα υπάρχουν μετρήσεις και προβλέψεις και πως σίγουρα οι άνθρωποι έχουν τον χρόνο να απομακρυνθούν πολύ νωρίτερα. Κι εκεί που πήγα να χαμογελάσω με ανακούφιση, προσέθεσε πως όλο αυτό το όμορφο τοπίο που βλέπαμε, με τον κάμπο και την πόλη της Νάπολης στο βάθος, ήταν σχεδόν βέβαιο πως μια μέρα θα γίνει και πάλι στάχτη. «Θες να παίξουμε τα αγάλματα την ώρα που θα μας καίει το ηφαίστειο;» ρώτησε η Τζίνα με ενθουσιασμό την κάτωχρη πλέον Ρόσα.
Αυτή ήταν η καταλυτική στιγμή όπου ο κόσμος της φαντασίας ενώθηκε με αυτόν της πραγματικότητας. Μέσα σε μία στιγμή η Ρόσα έκανε το μεγάλο βήμα προς τον κόσμο των ενηλίκων. Όλων εμάς που ζούμε καθημερινά, ο καθένας σε διαφορετική δόση, με τον φόβο του (αληθινού) θανάτου.
Η ευχάριστη μέρα στον εντυπωσιακό αρχαιολογικό χώρο μετατράπηκε σε εφιάλτη. Η Ρόσα δεν σταμάτησε να κλαίει. Η Τζίνα δεν σταμάτησε να παίζει. Στο τέλος έγινε ένας άγριος τσακωμός μεταξύ τους, στον οποίο καμία διάθεση δεν έδειξα να παρέμβω. Ακολούθησα τη συνταγή της μοντέρνας μητέρας, που αφήνει την ένταση να εξατμιστεί από μόνη της εις βάρος (των αυτιών) των υπόλοιπων ενηλίκων.
Αφήσαμε πίσω μας την Αγορά με τους ναούς και τα αγάλματα και φτάσαμε στις μεγαλειώδεις κατοικίες με τις εκθαμβωτικές τοιχογραφίες. Οι δρόμοι της πόλης, στρωμένοι με μεγάλες πέτρες για να περνάς από τη μία πλευρά στην άλλη όταν βρέχει, έγιναν το παιχνίδι που άλλαξε τη διάθεση. Στο επίκεντρο της ξενάγησης μπήκε η ίδια η πόλη. Τα αρχοντικά, οι αυλές, τα σιντριβάνια και τα μωσαϊκά μάς συνεπήραν. Μεταξύ άλλων εντυπωσιακών ανακαλύψεων των τελευταίων ετών, ήταν το καλοδιατηρημένο σνακ μπαρ της εποχής (συνολικά σώζονται 89), όπου πουλούσαν σαλιγκάρια, πρόβατα και ψάρια. Αλλά και ο οίκος ανοχής, που η ξεναγός επιμελώς παρουσίασε μόνο στους ενήλικες.
Κι εδώ βέβαια γρήγορα αναδείχθηκαν οι σκοτεινές πλευρές της πόλης. Ο Gabriel Zuchtriegel, ο Ιταλογερμανός αρχαιολόγος που ανέλαβε τη διεύθυνση του αρχαιολογικού πάρκου το 2021, είναι ο πρώτος που μίλησε ανοιχτά για τη σκληρή κοινωνία της Πομπηίας, με αφορμή την ανακάλυψη του Δωματίου των Σκλάβων, σε μια βίλα λίγο βορειότερα – έναν σκοτεινό αποθηκευτικό χώρο όπου διαβιούσε μια ολόκληρη οικογένεια.
Στο τέλος της διαδρομής στρωθήκαμε για ένα ωραίο πικνίκ. Υποσχέθηκα να δούμε το ηφαίστειο από κοντά, για να καταλάβουμε στ’ αλήθεια περί τίνος πρόκειται. Η Ρόσα αποκάλυψε ότι μέσα της σιγοβράζει ο φόβος του κορωνοϊού, υπενθυμίζοντάς μου πως οι μάσκες φεύγουν, αλλά τα απόνερα της πανδημίας συνεχίζουν να κυλάνε μέσα στις οικογένειες. Η αγριότητα του πραγματικού φόβου κάνει τα παραμύθια παρωχημένα και τη νέα γενιά να μεγαλώνει ακόμα πιο γρήγορα.
* «Τσούκα» στη γλώσσα των Βλάχων της Ηπείρου σημαίνει «κορυφή». Η Τσουκαρέλα (2.295 μ.), η Τσούκα Ρόσα (1.987 μ.) και η Τσούκα Τζίνα (1.833 μ.) είναι τρεις κορυφές των βουνών της Πίνδου με βοσκότοπους, ορεινές διαδρομές και περιπάτους που αξίζει κανείς να ανακαλύψει.
◆ Η Πομπηία είναι ένα από τα δημοφιλέστερα τουριστικά αξιοθέατα της Ιταλίας και Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Οι καλύτερες εποχές να την επισκεφτείτε είναι η άνοιξη και το φθινόπωρο. Για να βρείτε ξεναγό ή να ακολουθήσετε μία από τις προτεινόμενες διαδρομές που έχουν σχεδιαστεί, συμβουλευτείτε τον επίσημο ιστότοπο pompeiisites.org.
◆ Η καλύτερη βάση εξόρμησης είναι η Νάπολη. Αρκετά τα αξιοθέατά της, όμως η ψυχή της πόλης βρίσκεται στα στενά του Quartieri Spagnoli, όπου ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος συναντιούνται απρόσμενα μέσα από ανοιχτά παράθυρα, απλωμένα ρούχα στις εισόδους των σπιτιών, αυτοσχέδια καφενεία και κομμωτήρια. Κι ανάμεσά τους μικρές τρατορίες, εστιατόρια και μπαρ.
◆ Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης φιλοξενεί πολλά ψηφιδωτά και τοιχογραφίες από την αρχαία Πομπηία που καλύπτουν μια περίοδο περίπου δύο αιώνων, συμπληρώνοντας την επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο. Τα πιο διάσημα είναι τα ψηφιδωτά από το Σπίτι του Faun και τον ναό της Ίσιδας, αλλά και ένα λεπτομερές μοντέλο της αρχαίας Πομπηίας του 19ου αιώνα.
◆ Πέρα από το ίδιο το γεγονός της διατήρησης της Πομπηίας, η αξία των ερειπίων είναι ασύγκριτα μεγάλη, γιατί μας έδωσαν την ιδέα μιας ρωμαϊκής πόλης που βρισκόταν στην ακμή της άνθισης και του πλούτου της και μέχρι σήμερα δεν σταματά να εκπλήσσει. Γι’ αυτό και έχει ενδιαφέρον να διαβάσετε και να μάθετε όσα καινούργια αποκαλύπτει συνεχώς η αρχαιολογική σκαπάνη.