Οι αριστοκρατικές επαύλεις και οι μεθυστικοί κήποι τους, τα φιόρδ και τα καραβάκια που σκίζουν το νερό, τα κυπαρίσσια, οι μπουκαμβίλιες, οι συκιές και οι λεμονιές – μεγαλειώδη τοπία που σχηματίζουν μια μεσογειακή φωλιά μέσα στο αλπικό σκηνικό. Οι mainstream κινηματογραφικές αναφορές: από το «Ocean’s Twelve» και το «Star Wars: Episode II» έως τον Τζέιμς Μποντ και το «Casino Royale». Από τη μια οι συγγραφείς, οι καλλιτέχνες και οι ποιητές που αναζήτησαν εδώ την έμπνευση, από την άλλη οι υπερπλούσιοι του κόσμου που επενδύουν στις μυθικές ιδιοκτησίες της και μοιάζουν να αντιμετωπίζουν σαν έπαθλο τις ομορφιές της – πρόσφατα είδε το φως της δημοσιότητας η ιστορία Βρετανού δισεκατομμυριούχου που νοίκιασε τη Villa Olmo και τους κήπους της για έναν μήνα, προκειμένου να προετοιμαστούν οι εορτασμοί της γαμήλιας επετείου του, αποκλείοντας ουσιαστικά την ελεύθερη πρόσβαση του κοινού σε δημόσιο χώρο για το διάστημα αυτό και προκαλώντας την έντονη δυσαρέσκεια των ντόπιων.
Η λίμνη Κόμο, αυτό το ανάποδο «Υ» φτιαγμένο από νερό, που απλώνεται σε επιφάνεια 146 τ.χλμ., είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς όχι μόνο της Ιταλίας, αλλά και του πλανήτη ολόκληρου. Αυτοσχεδιάσαμε από την πρώτη στιγμή, ψάχνοντας τρόπους να παρακάμψουμε τη βαβούρα και τον κόσμο – τελικά, ελάχιστα μας ενόχλησαν κι ελάχιστα τους συναντήσαμε. Ήταν οι μέρες, καθώς μεσοβδόμαδα η επισκεψιμότητα μειώνεται, ήταν η εποχή –τόσο ο Απρίλιος που ταξιδέψαμε εμείς, όσο και ο Σεπτέμβριος και ο Οκτώβριος δεν συγκεντρώνουν τα πλήθη του καλοκαιριού–, ήταν όμως και η απόφαση να περάσουμε περισσότερο συγκριτικά χρόνο σε χωριά της που κρατούν πιο χαμηλό προφίλ, όπως η Varenna. Περπατήσαμε στα μονοπάτια της, επιβιβαστήκαμε στα πλοιάρια που εκτελούν χρέη ταξί μειώνοντας τις αποστάσεις, περιηγηθήκαμε με αυτοκίνητο την ακτογραμμή της. Κορυφαίες διαδρομές, η οδήγηση στον SS340 από το Tremezzo έως το Como, η παράκαμψη στον στενό επαρχιακό δρομο Via Vecchia Regina μέχρι το Laglio και βέβαια o SP72 της ήσυχης ανατολικής όχθης.
Στο Bellagio, αλλά για λίγο
Όποιον τουριστικό οδηγό και αν συμβουλευτείτε, δεν υπάρχει περίπτωση να μη σας «στείλει» στο Bellagio. Πράγματι, αυτό είναι το διασημότερο χωριό της λίμνης –και πιθανόν να ήταν και το ομορφότερο πριν το καταπιεί ο υπερτουρισμός–, όμως η φήμη του σημαίνει κοσμοσυρροή (ειδικά τα Σαββατοκύριακα του καλοκαιριού), η οποία αναπόφευκτα αλλοιώνει τη φυσιογνωμία του, και αντίστοιχες τιμές. Αγκαλιασμένο από κυπαρίσσια, στην εσωτερική κόγχη του ανάποδου «Υ» που σχηματίζει η λίμνη, με τους ολάνθιστους κήπους και τα σπίτια βαμμένα σε μια πληθωρική παλέτα γήινων αποχρώσεων, ταυτίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα με τις ημέρες ξεκούρασης των εύπορων οικογενειών της Λομβαρδίας, που αναζητούσαν εδώ καταφύγιο, ενώ λέγεται πως και ο Πλίνιος ο Νεότερος (61-113 μ.Χ.) διατηρούσε εδώ έπαυλή του. Σήμερα οι εκδρομείς κατακλύζουν την παραλιακή προμενάδα με το θεαματικό Grand Hotel Villa Serbelloni και τα στενά του Borgo, του κέντρου του οικισμού, το οποίο ορίζουν τρεις παράλληλοι δρόμοι (Piazza Mazzini, Via Centrale, Via Garibaldi) μαζί με τα κάθετα σε αυτούς σοκάκια που αναπτύσσονται σε σκαλιά. Αν, όπως εμείς, σταθείτε τυχεροί, μια απρόσμενη φθινοπωρινή βροχή θα στείλει τους ημερήσιους επισκέπτες κάτω από τα υπόστεγα κι εσείς θα βγάλετε το αδιάβροχο από την τσάντα για να περπατήσετε μόνοι ως την Punta Spartivento, τη μύτη της χερσονήσου με το μικρό λιμανάκι και την ανεμπόδιστη θέα στη λίμνη και στις βουνοπλαγιές.
Info
Το Bellagio φιλοξενεί δύο από τους ωραιότερους βοτανικούς κήπους της περιοχής, αυτούς της Villa Serbelloni (όχι του ξενοδοχείου με το ίδιο όνομα, αλλά της ομώνυμης ιδιοκτησίας, που ανήκει σήμερα στο Ίδρυμα Ροκφέλερ) και της Villa Melzi. Στους κήπους της Villa Serbelloni προσφέρονται αυστηρά οργανωμένες ξεναγήσεις, κατόπιν ραντεβού, από Τρίτη έως Κυριακή (ώρες 11.00 και 15.30). Το εισιτήριο κοστίζει 10 ευρώ και θα το προμηθευτείτε είτε στο κιόσκι Promo Bellagio (Piazza della Chiesa 14, Βellagio) είτε ηλεκτρονικά στο bellagiolakecomo.com, έναντι 10 ευρώ. Οι κήποι της Villa Melzi είναι ανοιχτοί καθημερινά 10.00-19.00. Το εισιτήριο κοστίζει 8 ευρώ και μπορείτε να το προαγοράσετε στο giardinidivillamelzi.it.
Villa Carlotta, η ωραία της λίμνης
Η σταρ της Κόμο δεν είναι άλλη από τη Villa Carlotta, την υπέροχη έπαυλη του 17ου αιώνα, που ανεγέρθηκε το 1690 για λογαριασμό του Μιλανέζου τραπεζίτη Giorgio Clerici και πέρασε το 1843 στην ιδιοκτησία της Μαριάννας των Κάτω Χωρών, συζύγου του Αλβέρτου της Πρωσίας, η οποία στη συνέχεια την προσέφερε στην κόρη της Σαρλότ (1831-1855) ως γαμήλιο δώρο. O καλύτερος τρόπος για να προσεγγίσετε τη βίλα είναι από το νερό –η θέα της από τη λίμνη καθώς το πλοιάριο πλησιάζει στη στεριά είναι μοναδική–, αφού διαθέτει δική της αποβάθρα. Πέρα από το ίδιο το κτίριο και το μουσείο με τη συλλογή έργων ζωγραφικής και γλυπτικής του 18ου αιώνα (Antonio Canova, Βertel Thorvaldsen, Francesco Hayez) που στεγάζει, επισκέψιμα είναι επίσης τα ιδιωτικά διαμερίσματα της πριγκίπισσας, όπου εκτίθενται έπιπλα και προσωπικά της αντικείμενα. Ωστόσο, πραγματικό χάρμα οφθαλμών είναι οι κήποι της με τις καμέλιες, τα ροδόδεντρα και τις αζαλέες που κυκλώνουν την έπαυλη. Στα καλύτερά τους είναι προφανώς την άνοιξη λόγω ανθοφορίας, ωστόσο ο περίπατος εδώ είναι απολαυστικός όλες τις εποχές του χρόνου.
Info
Η Villa Carlotta είναι ανοιχτή καθημερινά 10.00-19.00. Το εισιτήριο κοστίζει 12 ευρώ και μπορείτε να το προμηθευτείτε ηλεκτρονικά στο villacarlotta.it.
Varenna, ένα μικρό καταφύγιο
Η ανατολική όχθη προσελκύει αισθητά λιγότερους επισκέπτες από άλλα σημεία της Κόμο και η ήσυχη Varenna είναι το χωριό που συμπυκνώνει όλη την ομορφιά της περιοχής χωρίς τον συνωστισμό που πιθανόν να συναντήσετε αλλού. Αν έρχεστε με αυτοκίνητο, θα το σταθμεύσετε στο κλειστό πάρκινγκ που θα συναντήσετε στην είσοδο του οικισμού και θα συνεχίσετε με τα πόδια, καθώς τα ΙΧ δεν επιτρέπονται.
Η πιο ωραία βόλτα ξεκινά από τους επισκέψιμους κήπους της Villa Monastero, του μοναστηριού του 12ου αιώνα που μετασχηματίστηκε σε αριστοκρατική κατοικία στα μέσα του 17ου και σήμερα λειτουργεί ως συνεδριακό κέντρο. Η στενή λωρίδα φυτεμένης γης, διακοσμημένη με γλυπτά και σιντριβάνια, απλώνεται σε μήκος 2 χλμ. και φιλοξενεί από αγγλικές τριανταφυλλιές, πολύχρωμες παιώνιες και σπάνιες γλυσίνες μέχρι εξωτικά είδη, όπως αγαύες, γιούκα και φοίνικες, ενδεικτικά του ήπιου κλίματος του τόπου. Έξοχο δείγμα κηποτεχνίας αποτελούν και οι βοτανικοί κήποι του ξενοδοχείου Villa Cipressi, το οποίο βρίσκεται ακριβώς δίπλα.
Μπαίνοντας πια στο κέντρο του χωριού, θα κάνετε μια στάση στην Piazza San Giorgio, αναζητώντας στην άκρη της πλατείας, κρυμμένο σχεδόν, ένα από τα παλαιότερα εκκλησάκια της λίμνης Κόμο. Λοξά και απέναντι από τον ναό του Αγίου Γεωργίου, ο ναΐσκος του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή κατασκευάστηκε τον 10ο αιώνα και οι φθαρμένες τοιχογραφίες του δημιουργούν μια ατμόσφαιρα γοητευτική μέσα στην ταπεινότητά της, έτσι όπως τις βλέπει το λιγοστό φως. Τα στενά βοτσαλωτά σοκάκια της Varenna, με τα περιποιημένα παλιά σπίτια της, θα σας οδηγήσουν στο λιμανάκι της και στην Passeggiata degli innamorati, το παραλίμνιο μονοπάτι με την καγκελωτή κόκκινη περίφραξη, που αποτελεί σήμα κατατεθέν του χωριού. Φροντίστε να είστε εδώ την «μπλε» ώρα, όταν ο ήλιος δύει, κι ας μην είστε ερωτευμένοι – τα χρώματα στον κόλπο είναι ονειρικά.
Info
Οι κήποι της Villa Cipressi και της Villa Monastero είναι ανοιχτοί καθημερινά, τον Σεπτέμβριο 09.30-19.30 και τον Οκτώβριο 10.00-18.00. Yπάρχει η δυνατότητα μεμονωμένου εισιτηρίου (8 ευρώ) αλλά και συνδυαστικού για τους δύο κήπους. Για πληροφορίες: villamonastero.eu, rcollectionhotels.it.
Μenaggio, το ορμητήριο των πεζοπόρων
Τοποθετημένο σε στρατηγικό σημείο του Centro Lago, της κεντρικής «φέτας» της λίμνης, λειτουργεί ως ορμητήριο για πεζοπόρους και φυσιολάτρες, που προτιμούν να αφοσιωθούν στην εξερεύνηση της μη κοσμοπολίτικης εκδοχής της περιοχής. Όχι γιατί το Menaggio είναι εκτός τουριστικού ραντάρ –κάθε άλλο–, αλλά επειδή από εδώ εκκινούν αρκετές ενδιαφέρουσες πεζοπορικές διαδρομές, διαφορετικής δυσκολίας, στις εξοχές και στους λόφους που αγκαλιάζουν τον οικισμό, εποπτεύοντας τη λίμνη από ψηλά.
Τα πλήθη θα τα συναντήσετε να λιάζονται στην Piazza Garibaldi και στα πέριξ της κεντρικής πλατείας στενά που βρίθουν από σουβενιράδικα και τουριστικά μαγαζιά. Θα τα συναντήσετε επίσης στην όμορφη παραλίμνια προμενάδα, δίπλα από τα περιποιημένα παρτέρια του ιστορικού ξενοδοχείου Grand Hotel Menaggio, να περπατούν με το gelato τους στο χέρι, ατενίζοντας τα καραβάκια και σχεδιάζοντας την επόμενη εξόρμησή τους στην απέναντι όχθη και στη Varenna. Θα τα βρείτε όμως και στην πιτσαρία Lugano, στις παρυφές του ιστορικού κέντρου, να σχηματίζουν ουρά για τραπέζι ή take away. Το κτίριο όπου στεγάζεται η οικογενειακή επιχείρηση, στον παλιό δρόμο που συνέδεε το Menaggio με το Lugano της Ελβετίας, βρίσκεται στην ίδια θέση από το 800 μ.Χ., φροντίζοντας εδώ και αιώνες περαστικούς και ταξιδιώτες είτε ως μικρό ξενοδοχείο είτε αργότερα ως εστιατόριο. Σήμερα σερβίρει νοστιμότατες πίτσες με λεπτή, τραγανή ζύμη και ζουμερά toppings, προσφέροντας ένα οικονομικό και τίμιο γεύμα σε χαλαρό περιβάλλον.
Info
Για πληροφορίες, συμβουλές και χάρτες με τις πεζοπορικές και ποδηλατικές διαδρομές της περιοχής, επισκεφθείτε το Γραφείο Τουρισμού του Menaggio (Piazza Garibaldi 14, τηλ. +39 0344 32924). Εναλλακτικά, το υλικό είναι προσβάσιμο σε ηλεκτρονική μορφή στον ιστότοπο menaggio.com.
Antica Strada Regina: Περπατώντας στον χρόνο
Κληρονομιά της Ύστερης Ρωμαϊκής περιόδου, η Antica Strada Regina υπήρξε σημαντικός εμπορικός δρόμος της εποχής, συνδέοντας επί αιώνες την επικράτεια του Μιλάνου με τις αλπικές επαρχίες. Στη δυτική όχθη της λίμνης Κόμο σώζεται σήμερα σε καλή κατάσταση τμήμα της, το οποίο, παρά την κοπιαστική ανάβαση στην αρχή (έως τη θέση Sasso Rancio), σύντομα εξελίσσεται σε μια απολαυστική πεζοπορική διαδρομή με μοναδική θέα στην ακτογραμμή.
Αν ο χρόνος και οι σωματικές σας δυνάμεις το επιτρέπουν, θα ξεκινήσετε από το Menaggio με τελικό προορισμό το Rezzonico, υπολογίζοντας περί τις 3 με 3½ ώρες χωρίς στάσεις (7 χλμ., υψομετρική διαφορά 150 μ.) και χωρίς την επιστροφή. Για να εντοπίσετε την αρχή του μονοπατιού, θα ακολουθήσετε την παραλίμνια προμενάδα του Menaggio και, περνώντας το κάμπινγκ Europa, θα βρεθείτε στον κεντρικό δρόμο. Στο τούνελ που θα συναντήσετε, θα κάνετε μια ελαφριά παράκαμψη δεξιά και θα κινηθείτε πεζή στον ποδηλατόδρομο, προσπερνώντας ένα μικρό αναρριχητικό πεδίο. Επιστρέφοντας στον κεντρικό, θα περάσετε απέναντι και θα συνεχίσετε έως το αστυνομικό τμήμα στη λοφοπλαγιά, όπου η σήμανση «Αntica Strada Regina» οδηγεί στην εκκλησία των Αγίων Βαρθολομαίου και Νικολάου με το ρωμανικό καμπαναριό του 13ου αιώνα και στο χωριουδάκι Nobiallo. Εδώ η διαδρομή γίνεται απότομα ανηφορική, ακολουθώντας το ανάγλυφο του βράχου Sasso Rancio, συνεχίζεται όμως χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία, με αρκετά σκιερά, δασωμένα σημεία και προνομιακή θέα στη λίμνη και στην περίφημη Villa la Gaeta. Έργο των Ιταλών εκλεκτικιστικών αρχιτεκτόνων Adolfo και Gino Coppedè για την οικογένεια βιομηχάνων Ambrosoli (1921), η βίλα χρησιμοποιήθηκε ως «κρησφύγετο» του κινηματογραφικού «κακού» Mr. White στο τζεϊμσμποντικό «Casino Royale» (2006). Εμείς, φτάνοντας στον παραθεριστικό οικισμό Acquaseria και έχοντας καλύψει περίπου τη μισή απόσταση από το Menaggio έως το Rezzonico, πήραμε τον δρόμο του γυρισμού. Αυτή τη φορά επιλέξαμε να κινηθούμε στην ευκολότερη και επίπεδη παραλίμνια διαδρομή, που θέλει βέβαια προσοχή λόγω της διέλευσης τροχοφόρων. Κρύβει όμως μια μικρή έκπληξη: τη διάσχιση ενός παλιού τούνελ, όπου είναι πια ορατά τα σημάδια του χρόνου, και τη θέαση της Villa la Gaeta από απόσταση αναπνοής.
Info
Μετά την Aquaseria, η διαδρομή περνά από το Molvedo, το πάρκο της Villa Camilla και τη Mastena, καταλήγοντας στο Rezzonico και στο μεσαιωνικό κάστρο του, που σήμερα αποτελεί ιδιωτική κατοικία. Στον κεντρικό δρόμο, κατηφορίζοντας από το κάστρο, θα βρείτε τη στάση του λεωφορείου C10 με το οποίο θα επιστρέψετε στο Menaggio.
Με το καραβάκι πάω παντού
Όσο συναρπαστική είναι η οδήγηση στον παραλίμνιο δρόμο, άλλο τόσο ξεχωριστή εμπειρία είναι η γνωριμία με τη λίμνη Κόμο από το νερό, μέσω των πλοιαρίων που συνδέουν τα χωριά της μεταξύ τους. Τα δρομολόγια από Μάιο έως Οκτώβριο από και προς τους κύριους οικισμούς είναι πολύ τακτικά (περίπου ανά μία ώρα), ενώ, εκτός από τα καραβάκια μόνο για επιβάτες, υπάρχει και η επιλογή των φέρι μποτ, με τα οποία θα εξοικονομήσετε σημαντικό χρόνο αν ταξιδεύετε με αυτοκίνητο, προκειμένου να βρεθείτε από τη μία πλευρά της λίμνης στην άλλη και να συνεχίσετε την εκδρομή σας.
Info
Στο navigazionelaghi.it, όπως επίσης στα φυσικά εκδοτήρια εισιτηρίων στις αποβάθρες, θα βρείτε τους πίνακες δρομολογίων. Φροντίστε να συμβουλευτείτε τον σωστό πίνακα, καθώς τα ωράρια διαφοροποιούνται τις καθημερινές από τα Σαββατοκύριακα και τις αργίες. Eνδεικτική τιμή για το δρομολόγιο Bellagio-Varenna: 9,20 ευρώ το άτομο με επιστροφή. Διάρκεια διαδρομής: 13 λεπτά.
Σημειωματάριο
ΜΕΤΑΒΑΣΗ
Για να επισκεφθείτε τη λίμνη Κόμο, θα ταξιδέψετε αεροπορικώς έως το Μιλάνο ή το Μπέργκαμο, από όπου μπορείτε να οργανώνετε ημερήσιες εξορμήσεις στην περιοχή της λίμνης, αν δεν μείνετε σε κάποιο από τα χωριά της. Eνδεικτική τιμή για απευθείας πτήσεις από Αθήνα στα τέλη Σεπτεμβρίου για τα αεροδρόμια Malpensa του Μιλάνου και Orio al Serio του Μπέργκαμο με επιστροφή: από 93 ευρώ και 81 ευρώ αντίστοιχα. Από το αεροδρόμιο άφιξής σας μπορείτε να ενοικιάσετε αυτοκίνητο, επιλογή που θα σας κοστίσει περισσότερο, αλλά θα σας προσφέρει μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων. Εναλλακτικά, θα προσεγγίσετε την περιοχή είτε με λεωφορείο είτε με τρένο. Για πληροφορίες και εισιτήρια, lakecomotravel.com και trenord.it.
ΔΙΑΜΟΝΗ
Οι επιλογές στα χωριά της λίμνης Κόμο είναι πολλές, τόσο σε ξενοδοχεία όσο και σε διαμερίσματα βραχυχρόνιας μίσθωσης, μειώνονται ωστόσο όταν στην εξίσωση μπαίνει η σχέση ποιότητας-τιμής. Κι αυτό γιατί η δημοφιλία της περιοχής ως τουριστικού προορισμού ανεβάζει σημαντικά τα κόστη. Εμείς αποφασίσαμε να μείνουμε εκτός λίμνης, στο βιολογικό αγρόκτημα Oasi Galbusera Bianca (Rovagnate, La Valeta Brianza, 13 χλμ. από το Lecco, oasigalbuserabianca.it, από 109 ευρώ το δίκλινο με πρωινό). Ο ατμοσφαιρικός ξενώνας του κτήματος διαθέτει ένα πολύ συμπαθητικό εστιατόριο (το οποίο τιμούν οι Μιλανέζοι τα Σαββατοκύριακα και δειπνήσαμε κι εμείς πολύ ωραία ένα βράδυ), απέχει οδικώς περί τη 1 ώρα από το Bellagio και τη Varenna, ενώ το τοπικό δίκτυο σηματοδοτημένων μονοπατιών προσφέρεται για κοντινές πεζοπορικές εξορμήσεις για όποιον αγαπά το περπάτημα.
Στo Βellagio κλασική επιλογή αποτελεί το Hotel Florence (hotelflorencebellagio.it, από 160 ευρώ το δίκλινο με πρωινό) και στο Menaggio το Grand Hotel Menaggio (grandhotelmenaggio.com, από 224 ευρώ το δίκλινο).
ΦΑΓΗΤΟ
Όπως όλη η περιοχή, έτσι και τα εστιατόριά της είναι αρκετά προσανατολισμένα στον τουρισμό, συνεπώς οι ιδιαίτερες γαστρονομικές εμπειρίες απαιτούν αρκετό ψάξιμο. Όχι ότι θα φάτε άσχημα –στην Ιταλία βρίσκεστε–, αλλά, αν έχετε βάλει τον πήχη ψηλά, μπορεί και να απογοητευτείτε ελαφρώς. Η περίφημη polenta (κρεμώδης χυλός καλαμποκάλευρου μαγειρεμένος σε χαμηλή φωτιά), που συναντάται σε όλη τη Λομβαρδία, είναι παρούσα και εδώ ως συνοδευτικό σε πιάτα με βάση το κρέας ή τα ψάρια της λίμνης (γλήνια, πέρκες, κ.ά.). Tοπική νοστιμιά τα missoltini, λιαστά λιμνίσια ψάρια αρωματισμένα με φύλλα δάφνης, που σερβίρονται με λάδι, ξίδι και polenta.
Στη Varenna, το εστιατόριο Al Prato (Piazza del Prato 6, Varenna, Τρίτη κλειστά) προσφέρει εκλεπτυσμένη ιταλική κουζίνα, ποικιλία σε πιάτα ημέρας και ενδιαφέρουσες επιλογές σε κρασιά. Ολοκληρώστε το γεύμα με παγωτό στο χέρι σε απίθανες γεύσεις από την Gelateria Riva Varenna (Contrada dell’Oste 14, Varenna). Αν σας οδηγήσει ο δρόμος στα περίχωρα του Como, η οικογενειακή Trattoria La Costa (Via Feliciano Ninguarda 19, Albate, Como, trattorialacosta.com, κλειστά Κυριακή-Δευτέρα, κρατήσεις απαραίτητες) διαθέτει ένα μικρό, απλό μενού με παραδοσιακά πιάτα της Λομβαρδίας και πλούσια λίστα κρασιών. Στο Menaggio, το ευγενικό προσωπικό της Pizzeria Lugano (Via Como 26, Menaggio, κλειστά Τρίτη) με τις περισσότερες από 30 πίτσες στον κατάλογο θα σας περιποιηθεί με χαμόγελο, προσφέροντας ένα απλό, αλλά αξέχαστο γεύμα.
Tip
Τα περισσότερα εστιατόρια στην Ιταλία έχουν ωράριο για γεύμα και δείπνο και κλείνουν στις 14.30-15.00, για να ξανανοίξουν μετά τις 18.00-18.30. Καλό είναι να το λάβετε υπόψη σας όταν οργανώνετε τις δραστηριότητες της ημέρας, αν δεν θέλετε η πείνα σας να σας οδηγήσει στο πρώτο φαγάδικο που θα βρείτε μπροστά σας (στην πλειονότητά τους τα all-day στέκια απευθύνονται κατεξοχήν σε τουρίστες).